Lappendeken van de Europese cultuur

Made in Europe. De kunst die ons continent verbindt – Pieter Steinz – Nieuw Amsterdam – 432 blz.

Pieter Steinz legt graag verbanden. Lezers van NRC Handelsblad herinneren zich ongetwijfeld zijn serie ‘De wereldliteratuur in 52 weekends’ op de achterpagina van de krant. De basis van elk artikel was een bibliografisch schema rondom een boek uit de wereldliteratuur. Links in het schema kon je zien door welke andere boeken de schrijver van het betreffende meesterwerk was geïnspireerd, rechts vond je adviezen voor verder lezen wanneer dit meesterwerk je was bevallen. Daaronder stond een beknopte toelichting. De reeks verscheen in 2002. Aan het eind van dat jaar had ik een mapje met 52 knipsels die ik koesterde en regelmatig raadpleegde. Dat had ik niet hoeven doen, want Pieter Steinz zette het concept voort, uitgebreid en geperfectioneerd. Boeken als Lezen etc. Gids voor de wereldliteratuur (2003) en Het web van de wereldliteratuur. Welke 100 boeken hebben de literaire X-factor? (2007) staan nu binnen handbereik op mijn bureau. Ze zijn een bron van informatie en zetten me nog steeds op het spoor van (voor mij) onbekende schrijvers.

Gaandeweg liet Steinz zijn aandacht uitwaaieren naar cultuurhistorische onderwerpen. Het recent verschenen Made in Europe. De kunst die ons continent bindt is eveneens ontstaan uit een reeks artikelen voor de krant. Steinz’ uitgangspunten zijn hier dezelfde als in de vorige reeksen: nieuwsgierigheid, zoeken naar de essentie, plaatsen in een context en het leggen van verbanden. In het boek komen 104 iconen van de Europese cultuur aan bod. In een alfabetische rangschikking, zodat je een kronkelweg volgt – de toeristische route – door de cultuur van ons Europa. Van ‘Amsterdam’ van Jacques Brel (Het Franse chanson) reis je via James Bond (De gentleman spy), Carmina Burana (het middeleeuwse lied), de minirok (Mary Quant en de swinging sixties), Penguin-pockets (de geschiedenis van het boek), de Rietveldstoel (kunst en design van De Stijl), langs begrippen als Totaalvoetbal (sport als kunst en exportcultuur) en de ‘Wonderreizen’ van Jules Verne (pionieren in de sciencefiction) naar de Zigeunerjazz (de erfenis van Django Reinhardt) en de Zwarte Madonna van Czestochowa. De icoon staat steeds model voor een breder begrip, dat in de opsomming hierboven tussen haakjes is geplaatst. Elk icoon wordt gevolgd door een kort stukje over een sub-icoon. Zo wordt het stuk over Brel gevolgd door een kadertekst over Serge Gainsbourg, James Bond door een toelichting op het begrip femme fatale en de minirok door een korte biografie van Yves Saint Laurent.

Steinz heeft een onderverdeling in acht categorieën aangebracht: architectuur, beeldende kunst, film, strip en fotografie, literatuur, muziek, toneel en dans, vormgeving en mode. Wat mij bij het lezen van de bundel steeds deed doorlezen was de verwachting – beter: de zekerheid – dat de volgende stukken over volstrekt andere zaken zouden gaan dan de artikelen die ik zojuist had gelezen. Dat maakt het lezen van dit boek een heel verrassende exercitie, het is als een grabbelton waar iedere greep weer iets oplevert wat je nog niet wist, je nooit had gerealiseerd of al lang weer was vergeten.

Het geheim van het succes van de boeken van Steinz zit hem volgens mij vooral in het aanstekelijke enthousiasme dat uit de teksten oprijst. Hij is oprecht geïnteresseerd in zijn onderwerpen en geniet zelf ook van al die vormen van kunst en cultuur. Soms laat hij zich in een betoog dan ook meeslepen door zijn eigen enthousiasme, bijvoorbeeld in het artikel over de Matthäus-Passion. Voor hem is dit muziekstuk vóór alles een religieuze beleving, een mis, die je dan ook als zodanig zou moeten willen beleven: ‘Als dan na de laatste noot een applaus uitblijft, zoals gebruikelijk is bij sommige uitvoeringen, dan maak je als luisteraar iets unieks mee: de stilte van de wereld na Bach.’

Ik ben verzot op trivia. Hoe nuttelozer, hoe beter. Ik smul dan ook wanneer Steinz in het artikel over de Citroën DS (autovormgeving) meldt dat André Citroën in 1935 naar zijn graf werd gereden in een lijkwagen van concurrent Renault. Die over de keuze van de naam van James Bond is ook een mooie. De schepper van het personage, Ian Fleming, woonde tijdens het schrijven van de eerste verhalen in 1952 op Jamaica. Hij was vogelaar en op zijn bureau lag het handboek Birds of the West Indies, geschreven door ene James Bond. Dat werd dus de naam voor 007. Waarbij het natuurlijk opmerkelijk is dat in het Engels het woord ‘bird’ zowel een vogel als een mooie meid aanduidt. Het boek staat vol met dergelijke weetjes.

Vanzelfsprekend leidt de veelheid aan onderwerpen en informatie tot een zekere versplintering, je vindt hier niet de grote lijnen in de ontwikkeling van de Europese cultuur. Met de 104 iconen, de 104 subiconen, vier handige overzichtskaarten en een uitgebreid register is Made in Europe ook nog niet het naslagwerk geworden waarover Steinz in zijn inleiding rept. Maar plaats daarnaast de omvang van 430 bladzijden, de overvloed aan afbeeldingen in kleur en, nog belangrijker, de zeer leesbare en bevlogen teksten van Steinz en je hebt wel een van de meest toegankelijke en enthousiasmerende boeken over onze cultuur in handen. Over onze Europese cultuur. Goed beschouwd is dit boek een volmondig ‘JA’ tegen Europa. Een lofzang op de cultuur die ons op tal van momenten in de geschiedenis heeft verbonden, die ons gezamenlijke erfgoed is. Die ons steeds, uitstijgend boven de politiek van alledag, zou moeten verbinden.

Vorig jaar werd bij Steinz de progressieve spierziekte ALS geconstateerd. Nu die aandoening hem het werken onmogelijk heeft gemaakt is hij in NRC Handelsblad een nieuwe rubriek begonnen: Lezen met ALS. In de tijd die hem nog rest herleest hij favoriete boeken, die hij selecteert op raakvlakken met wat hij nu doormaakt. Zo passeerden al Socrates die de gifbeker inneemt, Oscar Wilde’s The Picture of Dorian Gray, hét boek over snelle veroudering en De hongerkunstenaar van Franz Kafka, waarin het gaat om het verschrompelen van je lichaam. Steinz’ steeds meer beperkte actieradius deed hem ook al Oblomov herlezen, evenals Maarten Biesheuvels verhaal Reis door mijn kamer. Lezen met ALS laat zien hoe Steinz is verknocht aan literatuur en cultuur, hoe hij zelfs is zijn huidige situatie dat commitment niet wil opgeven.

Peter van der Ploeg