De eerste ecoloog
De uitvinder van de natuur – Andrea Wulf – vertaling: Mariella Duindam en Fennie Steenhuis – Atlas Contact – 572 blz.
Laten we eerlijk zijn: de naam von Humboldt doet vandaag nauwelijks een belletje rinkelen, zelfs niet bij wetenschappers. Alexander von Humboldt was nochtans in de eerste helft van de negentiende eeuw de meest gekende en gewaardeerde wetenschapper van de wereld. Niemand minder dan Charles Darwin verklaarde dat niets zo zijn geestdrift had gestimuleerd als het lezen van Humboldts reisverslag. Zonder Humboldt zou hij nooit ingescheept zijn op de Beagle en evenmin zou hij On the Origin of Species hebben geschreven.
Alexander von Humboldt ziet het levenslicht in 1859 als zoon van een Pruisisch officier en een zeer dominante moeder. Samen met zijn broer Wilhelm wordt hij via privéleraars klaargestoomd voor een functie bij de Pruisische overheid. Uiteindelijk studeert Alexander af als mijnbouwkundig inspecteur wat hem de kans geeft gesteenten te bestuderen en veel te reizen. Maar niet alleen wetenschap interesseert hem. Hij maakt kennis met Schiller en Goethe. Deze laatste is net als Humboldt een groot voorstander van een huwelijk tussen kunst en wetenschap. Wetenschap speelt trouwens een grote rol in Goethes werk. In Faust bijvoorbeeld sluit de rusteloze geleerde Heinrich Faust een pact met de duivel met als doel onbeperkte kennis te verwerven.
Pas na de dood van zijn moeder kan Humboldt zijn droom realiseren met hulp van de erfenis die hem te beurt valt. Hij zegt zijn baan op maar plannen om naar West-Indië te gaan of naar Italië worden door oorlogsactiviteiten verhinderd. Uiteindelijk kan hij de Spaanse koning Carlos IV overtuigen om de nodige papieren te tekenen die toelaten om als niet-Spanjaard voet aan grond te zetten in Spaans Amerika. Wat dan volgt is een puur avonturenverhaal waarbij Humboldt en zijn vaste reisgezel de botanist Aimé Bonpland vijf jaar lang rondtrekken in dit werelddeel. Op de reis is gevaar alom aanwezig onder de vorm van jaguars, krokodillen, muskieten, gevaarlijke beklimmingen van vulkanen en barre terrein- en weersomstandigheden. Toch slagen beiden erin heel wat wetenschappelijk onderzoek te verrichten zoals het beschrijven van nieuwe planten- en dierensoorten, het bepalen van de juiste ligging van bergen en rivieren en het bestuderen van aardbevingen en vulkanen. Maar de grootste verdienste van Alexander von Humboldt, ligt niet daarin, verduidelijkt Andrea Wulf. Humboldt was de eerste die het cruciale belang van bossen voor ecosysteem en klimaat uiteenzette. Als een echte visionair voorspelde hij dat de effecten van menselijke inmenging catastrofale gevolgen zouden aannemen als we doorgingen de wereld zo ‘genadeloos’ te verstoren. Overal zag hij verbanden. Dat inzicht leidde tot het concept van het ‘web van het leven’, het concept van de natuur zoals we dat tegenwoordig kennen. Als één draadje uit dat web wordt losgetrokken, raakt het hele weefsel ontrafeld. Heel wat ecologen en milieudeskundigen zijn dan ook schatplichtig aan Humboldt alhoewel de meesten zich daar niet bewust van zijn.
Daarnaast was de man ook op het vlak van mensenrechten heel progressief. Hij veroordeelde kolonialisme, slavernij en beschouwde de inheemse dragers op zijn Zuid-Amerikaanse reis als zijn gelijken. Simon Bolivar werd sterk beïnvloed door Humboldt bij zijn vrijheidsstrijd in Zuid-Amerika. Andrea Wulf maakt trouwens in haar boek heel wat ruimte vrij om aan te tonen hoe Humboldt andere wetenschappers, politici, schrijvers en natuurbeschermers heeft geïnspireerd. Voor John Muir bijvoorbeeld was Humboldt een grote inspiratiebron in zijn strijd voor de oprichting van de Amerikaanse natuurparken. Zo had ook Darwin tijdens zijn reis op de Beagle boeken van Humboldt mee. Later zou hij de man trouwens ontmoeten alhoewel dit wat tegenviel. Darwin schrijft over Humboldt dat hij gewoon te veel praatte en zijn geratel buiten proporties was. Hier en daar komen in de biografie trouwens nog andere minder positieve kantjes van de wetenschapper naar voren: hij kon niet goed kritiek verdragen, had snel zijn oordeel klaar over een ander waarbij hij niet altijd even discreet was en hij had er plezier in de misstappen van anderen aan het licht te brengen. Maar volgens zijn broer Wilhelm zaten achter deze scherpe commentaren een grote zachtaardigheid en kwetsbaarheid verborgen.
Via Mexico en de Verenigde Staten keert Humboldt terug naar Europa. Hij wordt ontzettend populair in intellectuele kringen in Parijs, Londen en Berlijn. Maar ook bij het grotere publiek wordt hij bewonderd onder meer door zijn groot talent om het publiek te begeesteren en zijn ideeën op een zeer bevattelijke manier op papier te zetten. Later zal hij nog een reis richting Rusland ondernemen nadat pogingen om naar de Himalaya te reizen waren mislukt. Daarna hield hij zich voornamelijk bezig met zijn werk Kosmos, waarin hij alle natuurverschijnselen trachtte samen te brengen.
Andrea Wulf slaagt erin met haar aangename en enthousiaste schrijfstijl Humboldt weer tot leven te wekken. Het boek houdt constant de aandacht vast en is vlot leesbaar. Naast een katern met kleurenillustraties zijn in de tekst nog talrijke zwart-witillustraties afgedrukt. Achterin zijn nog een fotoverantwoording, notenlijst, bibliografie, overzicht van Humboldts publicaties en een register opgenomen.
Ondanks het feit dat Humboldt in zijn tijd ontzettend populair was, is hij zeker in de Angelsaksische wereld nauwelijks gekend. Volgens Wulf is dit enerzijds te wijten aan het feit dat hij niet één bepaald feit ontdekte of één bepaalde ontdekking heeft gedaan. Zijn holistische benadering die naast wetenschap ook kunst, geschiedenis, poëzie en politiek omvatte, raakte na zijn dood uit de gratie omdat de wetenschappelijke vakgebieden meer gespecialiseerd werden. Anderzijds is hij ook het slachtoffer geworden van de anti-Duitse gezindheid in de Angelsaksische wereld naar aanleiding van de wereldoorlogen. Dit heeft ertoe geleid dat bijvoorbeeld straten niet langer naar hem werden genoemd. Maar zijn naam leeft voort in tientallen monumenten, parken en bergen in Latijns-Amerika, een stad in Argentinië, een rivier in Brazilië en in nog veel andere aardrijkskundige plaatsen. Bijna driehonderd planten en meer dan honderd diersoorten zijn naar hem genoemd.
De uitvinder van de natuur is een verdiend eerbetoon aan een prachtige wetenschapper. Echt een aanrader om deze man te leren kennen!
Kris Muylle
