Een straf boek
De kunst van het recht – Vanessa Paumen, Tine Van Poucke, Stefan Huygebaert en Georges Martyn – Uitgeverij Lannoo – 208 blz.
Voor een kunstliefhebber is het vaak uitkijken naar speciale tentoonstellingen en exposities in musea. Het bijeenbrengen op één plaats van kunstwerken die behoren tot een bepaalde kunststroming, kunstenaar of tijdsperiode maakt het fascinerend om deze te vergelijken en evoluties, gelijkenissen of verschillen te bestuderen. Maar ook thematische exposities zijn zeer interessant omdat het behandelde onderwerp niet louter theoretisch blijft maar door de kunstwerken veel concreter wordt, meer aanspreekt en beter in het geheugen blijft hangen. In het Groeningemuseum in Brugge liep van 28 oktober 2016 tot en met 5 februari 2017 de tentoonstelling ‘De kunst van het recht’. Aan de hand van een aantal kunstwerken zoomde deze expositie nader in op het spreken van recht in de periode 1450-1750.
In de catalogus komen net als in de tentoonstelling drie belangrijke aspecten aan bod. Allereerst gaat ruime aandacht uit naar gerechtigheidstaferelen. In de hierboven aangehaalde periode was er nog geen scheiding van de machten. De rechtspraak gebeurde door de bestuurders van een stad of regio. Om hen te wijzen op de zware verantwoordelijkheid die ze droegen, werden op de plaatsen waar men recht sprak taferelen opgehangen. Deze moesten de rechters constant herinneren aan een objectieve, rechtvaardige en onbevooroordeelde manier van rechtspraak. En wat was het ultieme voorbeeld van de Rechtvaardige Rechtspraak? Het Laatste Oordeel: het moment op het einde der tijden waar volgens het Bijbelboek Apocalyps de doden opstaan en God een onderscheid maakt tussen de uitverkorenen die ten hemel varen en de verdoemden die eeuwig zullen branden in de hel.
In de bijbel treffen we trouwens nog andere voorbeelden van goede rechtspraak aan. Zo beslechtte koning Salomon met een op het eerste zicht drastische uitspraak het dispuut tussen twee vrouwen over een kind. In het boek Daniël zal de jonge profeet door middel van ondervraging Suzanne redden van de steniging nadat twee oude rechters haar valselijk hadden beschuldigd van overspel. Ook in de geschiedenis zijn verhalen te vinden over rechtspraak. De Griekse historicus Herodotus beschrijft het verhaal van de omkoping van de Perzische rechter Sisamnes. Zijn straf is gruwelijk: koning Cambyses laat hem levend villen. Sisamnes’ zoon Otanes moet vervolgens plaats nemen op de zetel van zijn vader gedrapeerd met diens huid. Gerard David, een schilder uit Oudewater (Gouda) zal op het einde van de vijftiende eeuw dit verhaal schilderen in opdracht van de schepenen van de stad Brugge. De sterke moraal die uitgaat van deze voorbeelden beperkt zich trouwens niet alleen tot de kamers van rechtspraak. In de loop van de zestiende eeuw duiken prentenreeksen op voor de (rijkere) burgers die de waarden van deze ‘exempla justitiae’ ook naar de nieuwe maatschappelijke klasse moeten uitdragen.
Het tweede deel van het boek gaat verder in op de rechtspraktijk. Welke straffen hadden de toenmalige rechters ter beschikking? Afschrikking door middel van publieke vernedering of verminking stond centraal maar ook verbanningen, boetes en pelgrimstochten behoorden tot het arsenaal van straffen. Enkel moordenaars of grote schuldenaars sloot men tijdelijk op. Boetes konden ook de vorm aannemen van gerechtigheidsbeelden. Een beschuldigde die fysiek geweld had gepleegd moest dan bijvoorbeeld een vuist laten maken in zilver. Dit voorwerp werd daarna tentoongesteld in het rechtsgebouw voorzien van een plaat met meer uitleg. De ultieme straf was de doodstraf met als belangrijkste uitvoeringsmethoden de dood met het zwaard, ophanging en verbranding. De opkomende universiteiten leiden advocaten op en er ontstaan wetboeken. Zo speelde Joos de Damhouder, een Brugs jurist uit de zestiende eeuw, door zijn publicaties een belangrijke rol in de ontwikkeling van het recht en procesvoering. Zijn werken waren bovendien rijkelijk geïllustreerd wat heeft bijgedragen tot de faam ervan. De bevolking percipieerde de werking van het gerecht in de zestiende eeuw reeds als traag en geldverslindend. Niets nieuws onder de zon dus. Omkoping van rechters is een vaak terugkerend thema in de kunst.
Een laatste belangrijk onderdeel in dit werk gaat over de iconografie van de verpersoonlijking van het gerecht namelijk Vrouwe Justitia. Het boek gaat dieper in op de oorsprong van haar drie attributen in afbeeldingen: zwaard, weegschaal en blinddoek. Vooral de blinddoek is fascinerend. Op een bepaald moment duikt dit voorwerp op in de kunst maar dan wel in een satirisch geschrift: een nar doet Vrouwe Justitia de blinddoek om. Iemand met een blinddoek afbeelden is negatief. Het wijst erop dat de persoon in kwestie niet meer klaar ziet en in feite dom en onwetend is. Maar het dragen van een blinddoek kan men ook verklaren door te stellen dat de rechtspraak objectief moet zijn en niet mag kijken of iemand arm of rijk is, gestudeerd heeft of niet. Een dubbelzinnig attribuut dus en dit zie je mooi in de kunst: er duiken afbeeldingen op van Vrouwe Justitia met een doorzichtige blinddoek die bovendien half over de ogen hangt. In de loop van de zestiende en zeventiende eeuw wordt een performante justitie beschouwd als een zeer belangrijke pijler in een efficiënt werkende staat. Beelden van Vrouwe Justitia duiken dan overal op bij overheidsgebouwen.
De kunst van het recht bestaat uit een aantal essays rond de drie genoemde thema’s samengesteld door twaalf auteurs. Zowel de leek met interesse in het onderwerp als de meer geavanceerde expert zal in dit boek waardevolle informatie vinden. De vele kleurenillustraties worden in het boek kunst- en rechtshistorisch geduid. De kunstwerken zijn zeer divers: schilderijen, prenten, glasramen, manuscripten en houtsnijwerk. Ze zijn overwegend gemaakt door kunstenaars uit de Lage Landen. Achterin vinden we o.m. nog een literatuuroverzicht. Een zeer mooi verzorgde uitgave die naast de kunstliefhebber ook de geïnteresseerde in (rechts)geschiedenis zeker zal bekoren.
Kris Muylle
