Het werkzame leven van Willem IV
Willem IV. Stadhouder in roerige tijden 1711-1751 – Fred Jagtenberg – Vantilt – 967 blz.
Daar zit je dan, met een maagdelijk wit vel papier voor je. Daarnaast een ingebonden blok bedrukt papier van 17,5 x 24,5 x 6,7 cm. Het zijn de afmetingen van Fred Jagtenbergs monumentale werk over Willem Karel Hendrik Friso, de latere Willem IV, prins van Oranje en vorst van Oranje-Nassau (het voormalige Nassau-Dietz) dat ik hier ga bespreken. Wim Berkelaar meende bij de voorstelling van het boek in het VPRO programma Out, dat het best wat dunner had gekund. Hij vindt het nu alleen iets voor fijnproevers. Laat ik nu net een van die fijnproevers zijn! Blijft alleen de vraag of anderen dan niet van alle ‘ins en outs’ op de hoogte mogen zijn. Descartes meende al dat we ons geen oordeel mogen vormen als we niet op de hoogte zijn van alle details. Ik zou willen dat er van alle stadhouders een zo complete biografie verschijnt. Van de koningen, Willem I – III zijn die er gelukkig al.
Wat wisten we al over Willem IV? Jagtenberg zegt er in zijn voorwoord het volgende over: “Afgaande op de talrijke portretten die van Willem IV zijn vervaardigd, zou men kunnen denken dat er over zijn leven al zo veel bekend is, dat hier weinig meer aan toe te voegen valt. Maar niets is minder waar. Alleen al het feit dat er over zijn persoon zoveel sterk uiteenlopende meningen bestaan, geeft te denken”. De auteur bestrijdt in deze biografie de gedachte aan een “machtige Oranjevorst” zowel als een “oubollige Joris Goedbloed”.
Willem heeft van jongs af aan de nodige problemen gehad en de complicaties daarvan ondervonden. Het begint eigenlijk al met zijn val van het paard op zevenjarige leeftijd. De gevolgen daarvan, o.a. een vergroeiing van de ruggengraat, hebben hem zijn hele leven achtervolgd. En als hij dan een huwelijkspartner heeft gevonden, moet er twaalf jaar over onderhandeld worden alvorens dat huwelijk met Anna van Hannover (dochter van de Engelse koning George II) te kunnen sluiten. Anna was zeer kunstzinnig: naast zelf componeren speelde ze dwarsfluit en klavecimbel. Ook schilderde zij verdienstelijk (een zelfportret hangt in het Koninklijk Huisarchief in Den Haag. Ter gelegenheid van hun huwelijk componeerde Händel (haar muziekleraar) “Serenata Il Parnasso in Festa” (HWV 73). Willem was een intelligente man; hij studeerde aan de universiteiten van Franeker en Utrecht.
Dan ook nog de hele erfeniskwestie. Wie kon de erfenis van Willem III (geen kinderen) opeisen? De Engelse koning George I lijkt kansloos; dan blijven er nog twee over: de Pruisische koning Frederik I, als enige zoon van Louise Henriette, de oudste dochter van Frederik Hendrik, of Johan Willem Friso van Nassau-Dietz, (de vader van Willen IV)? Hij was als achterneef, via zijn beide grootmoeders, dochters van Frederik Hendrik van Oranje, een afstammeling van Willem I. Frederik was natuurlijk een machtig man, dus kreeg hij enkele Hollandse gebieden. Pas in 1754, dus na de dood van Willem IV, kwamen die terug in handen van zijn weduwe. De verdeling van de erfenis kwam pas in 1932 tot stand en werd verwoord in het “Tractaat van verdeeling en van vergelijk over de nalatenschap van ’t huys van Oranje” in dat jaar uitgegeven door Pieter van Thol in ’s-Gravenhage. Wie meer over deze zaak wil weten, verwijs ik naar: “Ada Peele, Een uitzonderlijke erfgenaam” (2013)
Hoe ziet zijn stadhouderschap eruit? Hij is, waarschijnlijk vanaf zijn geboorte, stadhouder van Friesland, als erfgenaam van Johan Willem Friso, die al voor zijn geboorte was verdronken in het Hollands Diep. In 1718 werd hij tevens stadhouder van Groningen en in 1722 van Gelre en Drenthe. Wegens zijn leeftijd trad zijn moeder, Maria Louise van Hessen-Kassel, op als regentes. Als in 1747 Lodewijk V de vesting Bergen op Zoom inneemt neemt de roep onder het volk om een Oranje sterk toe. Niet alleen dit nationale gevoel, maar ook de sterke belastingdruk en de manier van innen ervan, versterkte die roep. In april 1747 wordt Willem benoemd tot “stadhouder, kapitein-generaal en admiraal van Zeeland. Holland volgde al snel, zodat hij uiteindelijk stadhouder van de Verenigde Nederlanden wordt. Aan het einde van het jaar volgt dan de promotie tot erfstadhouder, zowel in mannelijke als vrouwelijke lijn. Dat laatste was belangrijk want op dat moment had Willem alleen een dochter. Zijn zoon, Willem Batavus, de latere Willem V, wordt pas na zijn dood geboren.
Zijn werk als stadhouder kost Willem ontzettend veel energie en dat bij een zwakke gezondheid. Hij krijgt al snel (1748) te maken met het zogeheten Pachtersoproer. De pachters stelden steeds hogere belastingtarieven in, veroorzaakt door de economische teruggang. Bij al deze problemen werd Willem adequaat bijgestaan door Willem graaf Bentinck (zoon van de Bentinck met wie Willem III een verhouding gehad zou hebben) en Mattheus Lestevenon van Berkenrode met betrekking tot benoemingen en ontslagen van bestuurders. Willem IV was stadhouder van een natie die zijn glans had verloren: van wereldmacht tot vazal van de nieuwe wereldheersers. Zelfs de eens zo machtige VOC is op z’n retour! Hij heeft in zijn laatste jaren gelukkig ook de steun van zijn vrouw, die hem zelfs enkele beslissingen (waar hij altijd al moeite mee had) uit handen heeft genomen. Na zijn dood had voor haar het leven zijn glans verloren.
Fred Jagtenberg (1941) is historicus en neerlandicus. Hij was werkzaam in het middelbaar en hoger onderwijs. Zijn belangstelling gaat uit naar de geschiedenis van de achttiende eeuw, waarover hij diverse boeken en artikelen publiceerde, waaronder “Het korte leven van Johan Willem Friso 1687-1711” (2011)
Vantilt heeft een subliem boek afgeleverd! Het is zeer rijk en adequaat geïllustreerd, zowel in zwart-wit als kleur. Een notenapparaat van krap honderd bladzijden wijst op een zeer gedocumenteerd werk, evenals lijst met “Bronnen en literatuur”. Handig zijn de hoofdstuk- en jaartalverwijzingen in de kantlijn. Niet alleen om voortdurend geboeid te lezen, waar ook een pronkstuk in de boekenkast. Meer dan een aanrader!
Kees de Kievid
