Oefening in overleven

De jongens van Nickel – Colson Whitehead – Vertaling: Harm Damsma en Niek Miedema – Atlas Contact – 271 blz.

Colson Whitehead brak in Nederland door met zijn bekroonde internationale bestseller De ondergrondse spoorweg, over de vlucht van slaven uit het zuiden van de VS naar het noorden.
De jongens van Nickel is zijn nieuwste roman. Het verhaal speelt zich af in het begin van de jaren zestig, de tijd dat de opkomende burgerrechtenbeweging de verhoudingen in het zuiden op scherp zette.

Elwood Curtis is een bedachtzame, leergierige tiener die opgroeit in Frenchtown, de overwegend zwarte wijk van de stad Tallahassee in Florida. Toen hij zes jaar was lieten zijn ouders hem in de steek. Hij wordt opgevoed door zijn oma Harriet. Elwood doet het heel goed op de middelbare school, heeft een bijbaantje in een winkel en zal gaan studeren.

Buiten zijn schuld, hij neemt een lift aan van iemand in een gestolen auto, belandt hij in Nickel, een tuchtschool voor jongens. Witte en zwarte jongens welteverstaan, maar op Nickel leven beide groepen strikt gescheiden. Nickel is een hels oord, maar met name voor de zwarte jongens: ze zijn overgeleverd aan de mishandelingen en afranselingen door het personeel. Ook uitbuiting en seksueel misbruik zijn aan de orde van de dag. Meegenomen worden naar achter is een eufemisme voor moord: dan kom je niet meer terug en heet het officieel dat je gevlucht bent.

Elwood is geen jongen van de straat, is zodoende niet gehard, maar ook nog niet afgestompt door het brute leven op Nickel. Het duurt dan ook niet lang of hij ondergaat een wrede afranseling voor een futiliteit. Gelukkig raakt hij bevriend met Turner, een jongen die wél gepokt en gemazeld is in het harde tuchtschoolbestaan. Turner weet hoe de ergste bewakers te ontlopen en neemt Elwood onder zijn hoede. Dankzij Turner krijgen ze beiden een baantje bij Sociale Dienstverlening. Een baantje waarbij ze gratis privé klussen voor personeel en bestuursleden doen. Elwood ziet nu van dichtbij hoe het corrupte systeem werkt: voedselvoorraden, bedoeld voor de zwarte leerlingen, worden verkocht aan restaurants, op school gefabriceerde spullen worden verkocht, de winst is voor de blanke gezagsdragers. Elwood maakt een gedetailleerd verslag van alle fraude en corruptie. Uiteindelijk doen de beide vrienden een ontsnappingspoging.

Whiteheads stijl is kaal, feitelijk en daardoor extra indringend:
“Op de muren zaten bloedspatten die daar door de kracht van de ventilator tegenaan waren geblazen. Het gekke was, akoestisch gezien, dat het geluid van de ventilator de kreten van de jongens op afstand overstemde, maar dat je vlakbij de bevelen van de stafleden perfect verstond.
Hou je vast aan de stang en laat die niet los. Als je ook maar een kik geeft krijg je nog meer. Hou dus godverdomme je bek, nikker.”

De jongens van Nickel is opgebouwd uit drie delen. In deel een volgen we het leven Elwood Curtis als opgroeiende tiener, deel twee verhaalt over zijn tijd op de tuchtschool en in deel drie gaat het afwisselend over het leven van Turner die een verhuisbedrijf heeft, terwijl door middel van flashbacks wordt teruggekeken op de laatste maanden van beide vrienden op Nickel.

Nickel heette in werkelijkheid de Dozier school voor jongens in Marianna, in de staat Florida. Jaren na de sluiting werd er een anoniem massagraf gevonden met de resten van tientallen zwarte jongens. Colson Whitehead heeft met deze roman een eerbetoon willen brengen aan deze slachtoffers van discriminatie, racisme en corrupte leidinggevenden. Ik ben van mening dat hij daarin glansrijk is geslaagd. Mede vanwege de actuele thematiek, moet niemand dit boek ongelezen laten.

Dick Huitema.