Indringend verslag van dreiging, oorlog en onderduik

Oorlogsdagboek – Hanny Michaelis – Van Oorschot – 496 blz.

Toen de veelgeprezen en vaak bekroonde dichteres Hanny Michaelis op 11 juni 2007 overleed, werd in haar nalatenschap een groot aantal schriften aangetroffen waarin ze gedurende een aantal jaren van haar leven een dagboek had bijgehouden. Dit leidde tot de uitgave van een omvangrijk oorlogsdagboek in twee delen: Lenteloos voorjaar: Oorlogsdagboek 1940-1941 (2016) en De wereld waar ik buiten sta. Oorlogsdagboek 1942-1945 (2017).
Nop Maas maakte een selectie uit beide boeken met als uitgangspunt dat deze betrekking diende te hebben op de oorlog. Voor deze ingekorte versie zijn zodoende maar liefst 1500 pagina’s geschrapt.

Michaelis werd geboren in 1922. Bij het uitbreken van de oorlog was ze dus 17 jaar oud. Ze woonde met haar ouders in een appartement aan de Rivierenlaan, aan de rand van Amsterdam, met uitzicht op de Amstel, weilanden en aan de horizon Abcoude en Duivendrecht.
Wat meteen opvalt bij lezing van dit dagboek is het feit dat we hier te maken hebben met een zeer getalenteerd schrijver. We leren een puber kennen die de wereld om haar heen scherp waarneemt, erg kritisch is op anderen én op zichzelf. Ze uit direct haar gevoelens, neemt hierbij geen blad voor de mond en heeft humor. Dit zegt ze bijvoorbeeld over zichzelf: Ik ben niet aardig, ik heb geen enkele goede eigenschap, ik ben oppervlakkig, ijdel, jaloers, leugenachtig en zwak van karakter. Ik ben toch eigenlijk een onguur type. Gedetailleerd doet ze verslag van alles wat ze waarneemt waarbij opvalt dat ze daarbij ook altijd oog blijft houden voor allerlei natuurverschijnselen.
Met haar vader deelde Michaelis een grote liefde voor literatuur en muziek. Met haar moeder was de verhouding minder warm. Ook daar schrijft ze eerlijk en openhartig over. Hoewel haar beide ouders van joodse afkomst waren en vele joodse vrienden en kennissen hadden, waren ze niet religieus.

Hanny Michaelis zat op het Vossiusgymnasium. Het schoolleven krijgt uiteraard veel aandacht in haar dagboek, ze toont hier een scherp oog te hebben voor de menselijke (on)hebbelijkheden. Zo heeft ze al heel gauw in de gaten wie van de leraren nazisympathieën heeft en op welke medestudenten ze kan vertrouwen. Bij het beschrijven van haar ontwikkeling van puber tot volwassene lezen we over haar verliefdheden, haar hartstocht voor lezen en muziek en haar onzekerheid betreffende haar uiterlijk en haar gedrag in de ogen van de mensen om haar heen.
Als door de maatregelen van de bezetter het leven van de joodse Nederlanders steeds meer in de knel raakt, besluit Michaelis onder te duiken. Haar ouders doen dit niet en worden afgevoerd naar Westerbork.

De onderduik is voor deze ontwikkelde en belezen jonge vrouw een enorme cultuurschok. In de Gereformeerde gastgezinnen waar ze terechtkomt, is het geloof allesbepalend, wordt veelal niet gelezen, behalve in de bijbel en staat er geen piano in huis maar een harmonium. Ze gaat voluit de confrontatie aan met dit milieu waarin ze zich niet thuis voelt en waarvan de burgerlijke bekrompenheid haar benauwt: “Ik geloof niet dat ik te bekeren ben. Ik kan me maar niet verzoenen met het feit dat de mensen vol overgave en deemoed knielen voor het droombeeld dat ze zelf hebben geschapen, omdat ze met zichzelf en de wereld geen raad wisten. En dan die kinderlijke gewoonte om altijd in een pathetisch zalvende toonaard te vervallen zodra men zich tot God richt of over hem spreekt.”

De intiemste notities in haar dagboek zijn die waarin ze haar gevoelens onder woorden probeert te brengen als ze verneemt dat haar ouders zijn afgevoerd naar Westerbork op 27 maart 1943.
“Ik kon het in huis niet langer uithouden en liep door de mistige, schemergrauwe avond het land in. Hoe lang ik snikkend en stamelend de spoordijk op en neer ben gelopen weet ik niet. De kille regen vermengde zich met de tranen die over mijn wangen stroomden en de wind blies koud door mijn haar. Maar ik sloeg er geen acht op in de bijna lichamelijke pijn die me halfgek maakte van ellende.”

Wie ook maar iets wil begrijpen van wat het betekent buitengesloten te worden, te moeten onderduiken en de onvermijdelijke moeilijkheden die dit met zich meebrengt, die kan ik dit boek van harte aanbevelen. Het behoort naar mijn mening tot het beste wat er over dit onderwerp in ons land tot nu toe is geschreven.

Dick Huitema