Het dramatische theater van de Dambusters

Operatie Chastise. Het verhaal van de Dambusters 1943 – Max Hastings – Vertaling: Edzard Krol en Wilma Paalman – Hollands Diep – 388 blz.

In 1955 vond de première plaats van de Britse oorlogsfilm The Dam Busters. De meest populaire film van dat jaar geeft gestalte aan de waargebeurde aanval op de dammen in het Ruhrdal, de dammen van Möhne, Eder en Sorpe door het 617^de Squadron van de RAF. De aanval kreeg de codenaam Operatie Chastise. Het scenario was gebaseerd op twee boeken: The Dam Busters (1951) van Paul Brickhill en het postuum verschenen autobiografische Enemy Coast Ahead (1946) van Guy Gibson (NL: In zoeklicht en afweervuur). Gibson was ‘wingcommander’ en operationeel leider van de missie. De scenarioschrijvers hadden toen geen toegang tot de Britse geheime archieven. Max Hastings pretendeert nu de definitieve versie over deze raid te hebben geschreven.

Op een aantal manieren heeft Operatie Chastise ook iets met ons land te maken. De aanvliegroute en de terugkeer van de bommenwerpers – slechts twee bleven er over – liep over Nederlands grondgebied. Ook hebben wij onze eigen expert over dit onderwerp: Jan van den Driesschen van wie in 1979 het boek De dammenbrekers verscheen. Maar nog frappanter is dat het graf van Guy Gibson zich in ons land bevindt. Tijdens een raid werd zijn Mosquito getroffen, mogelijk door eigen vuur van een Lancaster. Hij stortte neer en kwam om het leven. Zijn laatste rustplaats is nu het katholieke kerkhof van Steenbergen.

Afgezien van de hoofdstukindeling kan het boek grofweg in drie delen worden ingedeeld: 1. De aanloop naar de operatie, zowel de strategische als de fysieke; 2. de werkelijke raid op de dammen, inclusief de bemanningen van de bommenwerpers en 3. de gevolgen van het bombardement en de nasleep in latere jaren.

De auteur begint met de aanloop tot Operatie Chastise. Groot-Brittannië had niet langer te vrezen voor een invasie door Duitsland, maar er kon niet echt worden gesproken van grote vorderingen in de richting van een overwinning op Hitler. De Britten ‘snakten’ naar aansprekende victories, maar er stond nog geen Brit op continentale bodem. Dit verlangen leidde ertoe dat de legertop naar een enigszins symbolische zege zocht, meer om het thuisland te plezieren dan dat er van een echte doorbraak sprake kon zijn: “militair theater” noemt Hasting het.

Barnes Wallis, ingenieur/uitvinder, was de man op wie men de hoop vestigde. Hij moest zorgen voor een ‘futuristisch wapen’. De auteur schets een zeer indringend verhaal over zijn zoektocht, inclusief de nodige technische details. Het bijzondere is dat Hastings heeft bereikt dat Wallis als een echt mens overkomt, met alle ups en downs die daarbij horen. Tegenstand kwam er van diverse Britse militaire commandanten, met name van Sir Arthur Harris (Bomber Harris) chef van het Bomber Command. De precisie bij bombardementen (nodig bij Operatie Chastise) was tot dusver niet groot. Harris koos daarom voor de zogeheten tapijtbombardementen, vooral op Duitse steden (denk aan Dresden), ongeacht het grote aantal slachtoffers die deze methode kostte (je reinste oorlogsmisdaad). Harris dacht zo het Duitse volk murw te maken, zodat een invasie niet meer nodig zou zijn. Het is niet gelukt! Later schaarde Harris zich wel achter de operatie.

Zondagavond 16 mei is het dan zover. Gibson en zijn mannen van het 617^de Squadron, stijgen op met negen bommenwerpers, direct na middernacht nog eens gevolgd door vijf toestellen. Twee keren wegens problemen om en landen veilig. Boven Nederland raakt het toestel van Barlow hoogspanningsdraden en stort neer. Er moest laag (boomtophoogte) gevlogen worden om niet door de Duitse radar ontdekt te worden. Bijzonder knap is Hastings’ stijl in deze fase. Zo lang er geen of weinig gevaar is, schrijft hij in een kalme stijl, maar hoe dichter het doel bereikt wordt, hoe emotioneler hij wordt, waarbij de zinnen korter worden en hij zijn verhaal ‘als een dramaturg’ op de lezer af stuurt. Hij schuwt niet de emoties van de bemanningsleden naar voren te laten komen. Hij kent een aantal van de mannen, die hij op een later tijdstip heeft geïnterviewd. De speciaal voor dit doel aangepaste Lancaster Mark III Type 464-vliegtuigen, bombarderen de doelen met de door Wallis ontworpen “stuiterende bommen” met de codenaam “Upkeep”.

De aanval op de Möhnedam en de Ederdam is succesvol. De Sorpedam raakt slechts licht beschadigd, terwijl het de zwakste was. Hastings vergeet niet dat er nog een dam op het programma stond: de Ennepedam, het doel van Townsend. Uit Duitse bronnen blijkt echter dat het waarschijnlijk niet deze dam was die werd aangevallen, maar de nabijgelegen Beverdam. Maar wat is succes? Het volkomen terecht dat Hastings wijst op de geringe schade die de Duitse industrie te lijden had, tegenover het grote verlies aan mensenlevens. De slachtoffercijfers lopen uiteen van twaalfhonderd tot zestienhonderd. Het is wrang te weten dat bijna de helft ervan buitenlandse dwangarbeiders waren! Ook onder de aanvallers was het aantal doden hoog: 53 van de 132. Het is goed dat Hastings relativeert, wat de Britten na de aanval beslist niet deden. Zonder uitzonderingen werden alle bemanningsleden helden, tot op de dag van vandaag.

De auteur laat de lezer over één kwestie in het ongewisse: wat was de impact van de missie op de toenmalige legertop – Winston Churchill niet te vergeten? Was de verwachting te hoog gespannen geweest? Het beoogde resultaat was er niet: de Duitse industrie werd niet een zware klap toegebracht, hooguit een klein tikje, waar, door snelle reparaties, niet zo erg veel van werd gevoeld. En alle slachtoffers? Hastings laat zich van de realistische kant zien en neemt verscheidene ooggetuigenverslagen op die goed laten zien hoe de watervloed na de damdoorbraken heeft huisgehouden.

Dat realisme en de sublieme genuanceerdheid van zijn verhaal is de grote kracht van dit boek. Geen verslag dat druipt van de oorlogsromantiek, maar wel laat zien dat in een oorlog meedogenloze besluiten genomen (moeten) worden. Blijft slechts één puntje van kritiek over: waarom heeft de uitgever de acht pagina’s met foto’s van de Engels editie niet in de Nederlandse uitgave overgenomen?

Kees de Kievid