Was opa een spion?

Dr. B. – Daniel Birnbaum – Vertaling: Bart Kraamer – Querido – 317 blz.

Dr. B., die (schuil)naam komt bekend voor. Het is de naam van één van de protagonisten in Een schaaknovelle geschreven door Stephan Zweig. Hij schreef dit werk tussen 1938 en 1941. Hij was zijn land, Oostenrijk, ontvlucht wegende de nazi-invloeden en stond later ook op de lijst met verboden boeken. Hij was immers van joodse afkomst. Een duidelijke vergelijking met Immanuel Birnbaum, de protagonist en de grootvader van Daniel. De eveneens joodse Immanuel was afkomstig uit Königsberg (Oost-Pruisen, tegenwoordig Kaliningrad) en vluchtte eind 1939 vanuit Warschau voor de nazi’s naar Stockholm.

In Stockholm aangekomen, met zijn vrouw en twee zonen, moet hij zien de kost te verdienen. Als journalist krijgt hij de mogelijkheid voor een Duitstalige krant in, Zwitserland uitgegeven, te gaan schrijven. Hij ondertekent zijn artikelen met Dr. B.! Hij krijgt ook een baan bij de uitgeverij van de verbannen Duitse uitgever Gottfried Bermann Fischer – die ook Stephan Zweig op de auteurslijst had staan en samenwerkte met de uitgeverij van Emanuel Querido in Amsterdam. Bermann Fischer brengt hem later in contact met de Britse SOE-agent Alfred Rickman. De periode in Stockholm wordt door Birnbaum met veel inlevingsvermogen op papier gezet. Er verbleven veel mensen in ballingschap in het neutrale Zweden, maar joodse Zweden maakten zich ongerust, zoals de uitgeversfamilie Bonnier, die overwoog Zweden te verlaten. Het is ook deze uitgever die Birnbaum met deze roman in 2018 liet debuteren. Hij ontmoet belangrijke (historische) figuren, waaronder professor David Katz, Wallenberg en de Sovjetgezante Aleksandra Kollontaj.

Het lijkt allemaal koek en ei voor Immanuel in zijn nieuwe vaderland. Dat is het echter niet. Hij voelt grote druk rondom zijn familie thuis, zeker wanneer hij met een simpel briefje te horen heeft gekregen dat zijn broer door de Gestapo is geëxecuteerd. Het kolkt in zijn hoofd en enigszins verdwaasd zwerft hij door de straten en steegjes van Stockholm en neemt hij deel aan allerlei discussies: naar welke velden van dit innerlijke schaakspel moet hij zijn stukken verplaatsen?

Dan krijgt hij bezoek van een geheimzinnig figuur, de Duitser Horst, die hem verleidt tot het doorgeven van geheime berichten aan de nazi’s. In zijn ondoordachte brief aan de heer Kutzner in Berlijn heeft hij een zeer explosief bericht in onzichtbare inkt geschreven. “Durven is heel even je houvast verliezen”. Wat had hij geschreven? De SOE had van niemand minder dan Winston Churchill de opdracht gekregen tot uitvoering van Operatie Strike Ox, het plan om twee kranen op te blazen om de Zweedse ertsuitvoer naar Duitsland vanuit de haven van Oxelösund te saboteren. Volgens Birnbaum was dit het enige bericht dat zijn grootvader ooit verzond. Door Immanuels bericht werd de operatie afgeblazen en enkele tientallen erbij betrokkenen, inclusief Rickman en Bermann Fischer, gearresteerd. Fascinerend te bedenken hoe het anders had kunnen lopen. Zweden in de oorlog betrekken of door de Duitsers bezet worden? – Een regelrechte ‘what if’-situatie!

Ook Immanuel wordt gearresteerd, maar door de andere partij. Hij wordt beschuldigd van spionage voor de nazi’s en in een cel gegooid. In die cel begint en eindigt de roman. – Denk aan de geïsoleerde opsluiting van Dr. B. in de novelle van Zweig. – Ook de innerlijke tweespalt roep vergelijking op. De schaker Dr. B. krijgt schizofrene neigingen en gaat tegen zichzelf spelen als Ik-wit en Ik-zwart. Van de ‘spion’ Dr. B. kan men zich afvragen of hij wel een kant heeft gekozen. Aan de ene zijde werkt hij mee binnen de groep Rickman en aan de andere kant sluist hij een belangrijk bericht door naar de nazi’s, waarvoor hij toch gevlucht is.

Deze dualiteit wordt door de auteur Birnbaum eigenlijk niet opgelost in zijn roman. Natuurlijk lag zijn grootvaders sympathie bij de Britten, maar hij was bang voor zijn familie die was achtergebleven. Daarnaast bleef hij de hoop koesteren ooit naar zijn vaderland te kunnen terugkeren. Nu heeft hij zichzelf te gronde gericht, wat ook de Dr. B. van Zweig doet door een tweede partij tegen Mirko Czentovic te accepteren.

In de gevangenis ontmoet Immanuel nog Bermann Fischer, die echter (terecht, want hij bracht hem met Rickman in contact) niets meer met hem te maken wil hebben. In zijn verhaal van grootvaders wachten in zijn cel voert Birnbaum nog een interessant thema in, dat vaker zal terugkomen: luisteren. Vooral in zijn cel, maar ook elders, hoort Immanuel van alles. Eerst het geratel van de typemachine, waarop processenverbaal en misschien zelfs zijn vonnis wordt getypt, dan “het rammelende karretje waarop de soep wordt rondgebracht … de sleutels in het slot van de grendel die met een harde klap werd opgetild”. “Zijn slaap werd gestoord door andere geluiden, die in zijn dromen binnendrongen”. Vroeger als hij thuiskwam, luisterde hij graag naar zijn vrouw en tijdens moeilijke perioden luistert hij naar wat hij zichzelf vertelt.

Birnbaum schrijft deze roman vanuit de documenten van zijn grootvader, die hij in een doos heeft gevonden. Enkele van die documenten zijn ook in het boek als afbeelding opgenomen. De historische gebeurtenissen en –figuren zijn dan ook volledig naar realiteit getekend. De auteur vertelt in zijn uitgebreide nawoord – eerst lezen voor je aan de roman zelf begint! – dat hij geen uitgebreid onderzoek heeft gedaan en natuurlijk dagelijkse beslommeringen en de gedachtegangen van Immanuel zelf heeft verzonnen, maar wel in de geest van hem. Daarbij hebben informaties vanuit zijn eigen familie hem geholpen om zo dicht mogelijk bij de persoon te blijven.

Het leven van Immanuel eindigt niet in de cel. Hij is in 1984 overleden en heeft ook een soort memoires geschreven: Achtzig Jahre dabeigewesen. Erinnerungen eines Journalisten (1974). Zijn kleinzoon merkt op dat de periode in deze roman beschreven slechts summier daarin voorkomt en ook niets meldt van zijn “met onzichtbare inkt geschreven brief” aan de Duitsers. Zou het schaamte zijn?

Een fascinerend verhaal door de auteur, voormalig directeur van het Museum of Modern Art (Moderna Museet) in Stockholm, geschreven in een stijl dit perfect past bij de toenmalige tijdsgeest.

Kees de Kievid