Een goddelijk dichter

Dante – R.W.B. Lewis – vertaling: Bies van Ede – Omniboek – 205 blz.

Dit jaar is het 700 jaar geleden dat de beroemde Italiaanse middeleeuwse dichter Dante Alighieri stierf. 2021 is een jubileumjaar dat in Italië niet onopgemerkt voorbij gaat. Hetzelfde merken we in de boekhandels in de Lage Landen. In het vroege voorjaar veroorzaakte een nieuwe vertaling van De Hel ophef. In dit eerste deel van Dantes De Goddelijke Komedie was de profeet Mohammed door uitgeverij Blossom Books uit een passage geschrapt om islamitische lezers niet ‘nodeloos te kwetsen’. Wie meer wil weten over Dantes leven en werk komt aan zijn trekken in een heruitgave van de Nederlandse vertaling van R.W.B. Lewis’ (1917 – 2002) biografie.

De Amerikaanse literatuurwetenschapper en criticus schreef deze biografie vlak voor zijn dood. De Nederlandse vertaling volgde in 2004 (Uitgeverij Balans). Richard Warrington Baldwin Lewis was sterk vertrouwd met Italië en met Florence in het bijzonder. Hij nam tijdens de Tweede Wereldoorlog met de Amerikaanse troepen deel aan de verovering van Italië. Hij zou het land regelmatig blijven bezoeken en schreef onder meer een boek over Florence. De biografie van Lewis is een beknopte maar toch zeer goede eerste kennismaking met Dante en zijn voornaamste werk La Commedia (het adjectief divina werd pas later toegevoegd). Het leven van Dante en zijn hoofdwerk zijn trouwens heel sterk met elkaar verbonden. Dante zal op zijn imaginaire reis doorheen het hiernamaals verschillende tijdgenoten (naast heel wat historische figuren) ontmoeten in de Hel (Inferno), op de Louteringsberg (Purgatorio) of de Hemel (Paradiso). Dit leidt ertoe dat in deze biografie bepaalde ontmoetingen en personen uit het leven van Dante twee keer worden vermeld, eerst in de biografie zelf en dan vervolgens in het overzicht van La Commedia.

Dante werd geboren in 1265 in Florence in een tijd waarin de strijd tussen de Welfen (aanhangers van het pauselijk gezag) en de Ghibellijnen (tegenstanders van de wereldlijke macht van de paus) zeer sterk de politiek in Noord-Italië beheerste. Zijn vader leidde een bescheiden maar toereikend bestaan met de verhuur van onroerend goed en met het verstrekken van leningen. Op 1 mei 1274 ziet de toen negenjarige Dante op een feest voor het eerst Folco Portinari’s dochter Beatrice. Dit was het moment waarop heel zijn wezen werd aangeraakt met wat hij later, als dichter, ‘de opperste kracht van de liefde’ noemde. Hij zou haar de jaren daarop nog enkele keren zien. Exact 9 jaar na het eerste contact zal Beatrice Dante bij een tweede ontmoeting aanspreken. Dante schrijft dat hij een ‘opperste gelukzaligheid ervoer’. Hij zal na de dood van Beatrice in 1290 zijn liefde voor haar samenbrengen in zijn Vita nuova. Verdere illusies moest Dante zich niet maken. Hij werd – net als Beatrice – uitgehuwelijkt. Zijn vrouw Gemma Donati – die hij niet vermeldt in La Commedia – schenkt hem drie zonen en een dochter Antonia. Deze laatste zal later in het klooster treden met de aangenomen naam Beatrice.

Naast Beatrice zijn nog twee andere aspecten van belang in het leven en werk van Dante. Eerst en vooral is er zijn gedegen opleiding waarin theologie en filosofie een belangrijke plaats innamen. Van belang hierbij is de studie van het meesterwerk van Thomas van Aquino, de Summa theologiae. Deze tekst waarin de filosofie van Aristoteles in feite werd gekerstend, bood Dante de fundamentele structuur van La Commedia. Via de studie van Bonaventura (die veel van Augustinus had overgenomen) kwam dan weer de mystieke spanning in zijn hoofdwerk. Verder was Dante ook heel actief in de stedelijke politiek van zijn vaderstad. Hij stond bekend als een overtuigend spreker en zal een aantal functies zoals die van prior en van hoofdinspecteur van de wegen uitoefenen. Dante zal trouwens een politiek-filosofische verhandeling (De monarchia) publiceren waarin hij stelt dat de universele vrede het hoogste doel van de mensheid is. Dit kan alleen verzekerd worden door een enkel en universeel rijk dat wordt geregeerd door een enkele monarch of keizer.

Een banale ruzie tussen twee families leidt tot een zwaar conflict in Florence waarbij de zogenaamde Witte Welfen (waartoe Dante behoorde) tegenover de Zwarte Welfen komen te staan. Tijdens een missie naar de paus in Rome komen deze laatsten aan de macht. Dante wordt in 1302 beschuldigd van corruptie en ter dood veroordeeld. Hij zal de rest van zijn leven in ballingschap doorbrengen in o.m. Verona en Ravenna. In die periode komt zijn opus magnum tot stand waaraan Lewis een uitgebreide beschrijving wijdt. De grootste eer in La Commedia is weggelegd voor Beatrice. ‘Zij is de personificatie van goddelijke wijsheid, het transcendente begrip dat de menselijke geest kan verlichten en naar God kan leiden. Als dusdanig zal ze Dantes gids en leraar zijn op de tocht door de hemel.’

Lewis citeert doorheen deze biografie heel uitvoerig uit het werk van Dante (vertaling van verzen van Ike Cialona en Peter Verstegen (Athenaeum – Polak & Van Gennep, 2004)). Het boek eindigt met een (kort) overzicht van de invloed van Dante in de Engelse en Amerikaanse literatuur. Het werk is niet geïllustreerd, bevat geen index maar wel bibliografische noten die werden uitgebreid voor Nederlandse lezers.

In 1321 maakte Dante deel uit van een gezantschap dat door de heerser van Ravenna naar Venetië werd gezonden om de vrede te regelen na een conflict op zee tussen beide steden. De delegatie slaagde erin een succesvol bestand te bereiken. Dante besliste een deel van de terugreis te maken over land. Zijn route voerde hem door een moerasgebied waar hij malaria opliep. In de nacht van 13 op 14 september 1321 vatte hij in Ravenna zijn echte reis naar het hiernamaals aan.

Kris Muylle