Een vergeten BN’er
De wereld van Jantje – Sytze van der Veen – Amphora books – 182 blz.
In zijn voorwoord zegt schrijver Van der Veen het volgende: “Er zijn kunstenaars die tijdens hun leven bekend worden en na hun dood bekend blijven. Er zijn ook kunstenaars die pas na hun dood bekendheid verwerven. En er zijn kunstenaars die tijdens hun leven bekend zijn geweest en na hun dood in vergetelheid raken.” Felix Hess (1878 – 1943) behoort bij de laatste categorie. Hess was een kind van Joodse ouders, maar waarschijnlijk was hij geen belijdend gelovige. Ik zeg ‘waarschijnlijk’, omdat er over het privéleven van Hess betrekkelijk weinig bekend is. Volgens Van der Veen zijn er maar spaarzame krantenartikelen en archiefstukken over hem, en brieven van hem bewaard gebleven.
Op 23-jarige leeftijd liet Felix Hess zich inschrijven aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten in zijn geboortestad Amsterdam. Als schilder werd hij sterk beïnvloed door de directeur van de academie, August Allebé. Zijn stijl is licht impressionistisch en doet denken aan de Haagse School. Hess kan ook worden gezien als representant van de Larense school. Zijn schilderijen en tekeningen zijn zeker niet onverdienstelijk, maar ze springen er niet uit. In die tijd waren er veel schilders die opgang maakten, maar Felix Hess hoorde daar niet bij. Zijn bekendheid heeft hij te danken aan zijn spotprenten. Hij tekende vanaf 24 juni 1916 tot in de jaren dertig spotprenten over Jantje in de (Groene) Amsterdammer (het blad kreeg de toevoeging ‘Groene’ pas in 1925, omdat het op groen papier werd gedrukt).
Op een zondag in juni 1916 waren Eliza Singer, de vrouw die zijn echtgenote zou worden, en Felix Hess getuige van een massale demonstratie voor het vrouwenkiesrecht. Er liepen bijna twintigduizend vrouwen in de stoet mee en Felix Hess maakte er een tekening van voor de (Groene) Amsterdammer. Hess kreeg een vaste rubriek in het blad onder de titel ‘Uit het kladschrift van Jantje’. Elke week diende hij een prent in te leveren. Het gaf hem een vast inkomen, want van zijn schilderkunst kon hij niet leven. De prenten zijn gemaakt in een kinderlijke stijl en Jantje is een balorige schooljongen die in elke prent opduikt.
Hoewel de spotprenten van Hess voor die tijd heel origineel aandeden, was hij toch niet de bedenker van de quasi-kindertekeningen, volgens Van der Veen. De Franse tekenaar Charles Amédée de Noé, beter bekend als Cham tekende zijn spotprenten meestal in een volwassen stijl, maar zijn beeldverhaal Un génie incompris uit 1841 is helemaal opgebouwd uit kindertekeningen. Het zou best kunnen dat Hess dit boekje op de kop heeft getikt op de markt op het Waterlooplein en er door beïnvloed is. Zeker is dat niet.
Hess was in zijn leven lid van verscheidene kunstenaarsverenigingen, de meeste van conservatieve signatuur. Eigenlijk was zijn schilderstijl vanaf het begin al verouderd, wat ervoor zorgde dat hij met zijn schilderijen geen bekendheid verwierf. Dat conservatisme kun je ook terugvinden in de onderwerpen die hij koos voor zijn spotprenten. Hij is tegen linkse denkbeelden, maar ook tegen Duitsers, die Jantje ‘koeltoermenschen’ noemt. Van der Veen behandelt de spotprenten aan de hand van de veelvoorkomende of in het oog springende onderwerpen die Hess gebruikte, zoals het Zionisme, waar hij geen voorstander van was. Hij zag zich als Amsterdamse Jood niet naar Palestina vertrekken, waar destijds ook al strijd werd geleverd tussen Joden en Palestijnen, toen dat gebied nog werd beheerst door de Engelsen.
In de jaren twintig kwamen er steeds meer auto’s in Amsterdam en de lokale overheid wilde straten en grachten aanpassen aan het autoverkeer. Dit was tegen het zere been van Hess, die zelfs een plan bedacht om Amsterdam te ondertunnelen, zodat die stinkauto’s buiten het zicht zouden blijven en de stad niet hoefde te worden aangetast. Hij maakte er een grote spotprent van, maar het plan ging niet door. Als de spotprent in het weekblad gedrukt was, vroeg Hess zijn tekening terug. Hij kleurde de prenten in met waterverf en verkocht ze voor een aardig prijsje aan de liefhebbers om zo zijn inkomen wat aan te vullen.
In de eerste maanden van 1943 bereikte de vervolging van Nederlandse Joden een hoogtepunt. Felix en zijn vrouw Eliza, beiden 64 jaar, hebben waarschijnlijk geen pogingen gedaan om onder te duiken. In maart 1943 werden de twee opgepakt in hun huis aan de Albert Cuypstraat. Via de Hollandsche Schouwburg kwamen ze in Westerbork terecht. Hess heeft toen nog wel geprobeerd om op de Lijst Frederiks te komen, een lijst van prominente joden die gevrijwaard zouden blijven van deportatie. Zonder succes, want op dinsdag 6 april, werd het echtpaar op transport gesteld naar Sobibor. Na een mensonterende treinreis van drie dagen in een goederenwagon, kwamen ze op 9 april aan en werden vlak na aankomst in de gaskamer vermoord. Hun naamsteentjes zijn te zien in het Nationaal Holocaust Namenmonument in Amsterdam.
Nadelig voor Felix Hess is dat hij zijn bekendheid verwierf met spotprenten. Tekeningen die inhaken op de actualiteit en dus snel verouderen. Misschien dat zijn niet onverdienstelijke schilderijen en tekeningen hem in de toekomst nog enig aanzien zullen geven. In elk geval heeft Sytze van der Veen met dit mooi uitgevoerde boek vol van kleurenillustraties een vergeten kunstenaar voorlopig even aan de vergetelheid ontrukt.
Boek bestellen!
