‘Er zijn altijd verhalen die anders zijn dan je denkt’

Kamp Erika – Hester den Boer – Atlas Contact – 288 blz.

‘Het oorlogsverhaal van mijn opa en het Nederlandse kamp dat verzwegen werd’, luidt de ondertitel van Kamp Erika, dat geschreven is door onderzoeksjournalist Hester den Boer (*1981). Een ondertitel die naast een persoonlijk verhaal historische non-fictie suggereert. Juist deze combinatie doet Kamp Erika uitsteken boven tal van andere familiegeschiedenissen rond de Tweede Wereldoorlog.

Hester den Boer heeft altijd gedacht dat het soms onhebbelijke en onvoorspelbare gedrag van haar opa te maken had met gebeurtenissen in de oorlog. In de familie ging het verhaal dat haar opa aan het eind van de oorlog enkele maanden in kamp Westerbork had gezeten. Mogelijk had dat iets te maken met Joodse onderduikers. Maar het fijne ervan wist noch zij noch andere familieleden.

In 2009 koos Den Boer als masteropleiding Holocaust- en Genocidestudies aan de Universiteit van Amsterdam. Ze schrijft daarover: ‘Ik was vooral geïnteresseerd in hoe mensen in de ban kunnen raken van geweld en hoe een samenleving daar achteraf, als het normale leven weer is teruggekeerd, mee omgaat.’ Dat haar fascinatie met haar opa te maken had, zei ze niet hardop. ‘Wat had zijn oorlogsverleden met mij te maken?’

Op een dag vertelde ze een docent dat haar opa de laatste oorlogsmaanden in Westerbork had gezeten. Die vond dat vreemd, omdat er aan het eind van de oorlog geen nieuwe gevangenen naar dit kamp waren gebracht. ‘Maar er zijn altijd verhalen die anders zijn dan je denkt’, voegde hij toe. Een opmerking die haar er op zeker moment toe bracht haar opa te benaderen voor een interview. De afspraak werd gemaakt, maar werd de avond ervoor door opa afgezegd: ‘Ik wil er niet over praten. Ik kan het niet.’ Kort daarna ging Den Boer op bezoek bij haar opa, die in een stacaravan op een camping in Haaksbergen woonde. Uit het niets vertelde hij toen ineens over de oorlog, dat hij was opgepakt nadat ontdekt was dat er thuis Joodse onderduikers waren die vervolgens naar een andere plek waren gebracht. Aldus was hij in Westerbork terecht gekomen. Toen hij aan het einde van de oorlog vrijkwam, was hij lopend teruggegaan naar Rotterdam, waar hij samen met zijn moeder en zus woonde. Niet lang na dit gesprek kwam haar opa lelijk te vallen, waarna hij uiteindelijk in 2018 overleed.

Het oorlogsverleden van haar opa laat Den Boer ook daarna niet los. Na zijn dood gaat ze op onderzoek uit. Bepalend is de vondst van een kaartje uit het Rode Kruisarchief met haar opa’s naam erop en de vermelding ‘Niet op lijst Kamp “Erica”’. Nieuwe vragen doemen op. ‘Wat is Kamp “Erica”? Zou dit ook een kamp zijn uit de Tweede Wereldoorlog? En als het een kamp is, heeft mijn opa daar dan wel of juist niet gezeten?’ Opa heeft dit kamp nooit genoemd en ook in de familie is er niets over bekend.

Het archiefkaartje is de concrete aanleiding voor haar verdere speurtocht en voor het schrijven van Kamp Erika. Al gauw ontdekt de auteur dat het verhaal ‘vele malen groter’ is. ‘Meer nog dan dat het een familiegeschiedenis is, onderzoekt dit boek een zwarte bladzijde uit de Nederlandse geschiedenis. Een verborgen geschiedenis waar we tot op heden maar moeilijk mee in het reine kunnen komen.’

Die verborgen geschiedenis betreft vooral Kamp Erika – de schrijfwijze van Kamp Erica in de oorlog – een Duits concentratiekamp bij Ommen, dat onder leiding stond van de Duitse commandant Werner Schwier. Verder waren er uitsluitend Nederlandse bewakers, wat destijds uniek was. Over dit kamp was tot dan vrijwel niets bekend. ‘Dat er een heel concentratiekamp aan ons collectieve geheugen lijkt ontglipt, voelt onwerkelijk’, schrijft Den Boer.

Al gauw ontdekt ze dat de naam van haar opa voorkomt op de lijst van gevangenen van Kamp Erika. Hij is er op 17 februari 1945 als 23-jarige binnengebracht, toen het kamp werd gebruikt als strafkamp voor mensen die wegens allerlei illegale activiteiten waren opgepakt. Onduidelijk is waaraan had hij zich precies schuldig had gemaakt. Had hij melk gestolen bij een melkfabriek of hulp geboden aan Joden of aan een MTS’er? In eerste instantie neemt het aantal vragen alleen maar toe.

Ronduit raadselachtig is ook de vondst van een kwitantie in opa’s persoonlijke archief, waaruit blijkt dat hij tijdens zijn gevangenschap in Kamp Erika het toen aanzienlijke bedrag van 250 gulden heeft ontvangen en dat dit bedrag voor hem is bewaard. Wat is daarvan de achtergrond? Behoorde haar opa tot de groep gevangenen die vergoedingen kregen in het kamp omdat ze bepaalde diensten verrichtten? Diensten die over het algemeen bestonden uit het ernstig mishandelen van medegevangenen, een praktijk die regelmatig voorkwam in het kamp. Zou haar opa dat ook hebben gedaan? Was hij behalve slachtoffer/gevangene ook dader?

De speurtocht levert niet op alle vragen een antwoord, maar gaandeweg ontstaat wel een glashelder beeld van het hoe toeging in Kamp Erika. Een kamp waarin de bewakers buitensporig gewelddadig waren en plezier leken te hebben in het aftuigen van de gevangenen. Gefascineerd door dit gedrag onderzoekt de auteur wat hiervan de oorzaken kunnen zijn. Wat brengt mensen, ook zij die tot dan een ogenschijnlijk normaal leven hebben geleid, tot dergelijke wreedheden?

Verder analyseert ze diepgaand waardoor Kamp Erika en wat zich daar heeft afgespeeld onbekend is gebleven. Tegenwoordig is op de plek van het kamp een vakantiepark gevestigd, waarbij zoveel mogelijk is getracht de historische feiten te verbergen. Waarom werd over het kamp gezwegen, ook in het nabijgelegen Ommen? Het gedegen onderzoek naar deze nog steeds bestaande zwijgcultuur, die overigens niet alleen Kamp Erika betreft, levert een extra invalshoek op.

Met dit alles is Kamp Erika een interessant boek, dat een persoonlijke geschiedenis in een breed perspectief plaatst. Daarbij is de vertelstijl helder, onopgesmukt. Een enkele keer hadden sommige details misschien weggelaten kunnen worden. Hoe belangrijk is het bijvoorbeeld hoe vrijwillige medewerkers van de historische vereniging in Ommen eruit zien dan wel gekleed zijn? Maar dat doet zeker niets af aan het belang van het boek!

Janneke van der Veer