Kaarten als kronieken

Historische atlas van de Lage Landen 1257-1439 – Sieg Monten – Omniboek – 415 blz.

De Belgische historicus Sieg Monten (1972) pikt in zijn nieuwe boek de draad weer op van de politieke geschiedenis van de Lage Landen. In 2022 verscheen het eerste deel, waarin hij het tijdperk tussen ruwweg 814 en 1256 besprak. Nu duikt hij verder de middeleeuwen in en behandelt de periode 1257-1439 waarin de vorstendommen in de Lage Landen hun hoogtepunt kenden. Uiteindelijk kwamen grote delen van het huidige België en Nederland onder de heerschappij van de Bourgondische hertogen.

Chronologische opbouw met kaarten

Dit tweede deel volgt volledig het concept van het vorige boek. Aan de hand van een twintigtal door hem gemaakte kaarten brengt de auteur de politieke en militaire ontwikkelingen van het huidige België en Nederland in beeld. Als basis voor de indeling is de regeringsperiode van een Rooms-Duitse vorst gekozen al dan niet opgedeeld in één of meerdere hoofdstukken. Op het graafschap Vlaanderen (deels) na vertegenwoordigde deze vorst in de Lage Landen tussen de dertiende en de vijftiende eeuw het centrale gezag. De aanpak blijft hierdoor strikt chronologisch. Elk hoofdstuk bestrijkt een periode van ongeveer vijf tot vijftien jaar en wordt telkens ingeleid met een kaart in zwart-wit. Op deze kaarten zijn o.m. de begrenzingen van de diverse territoriale entiteiten (heerlijkheden, (mark)graafschappen, hertogdommen,…) opgenomen naast de vermelding van belangrijke plaatsen waar zich een gebeurtenis van betekenis zoals een veldslag heeft voorgedaan. Telkens wordt gebruikgemaakt van eenzelfde schaal en legende. De grote meerwaarde is dat je moeiteloos verschillende tijdsvensters kunt vergelijken en in een oogopslag de evoluties en veranderingen in de territoriale begrenzingen ziet. Zo zien we de Lage Landen langzaam evolueren naar de vorm zoals we ze vandaag kennen.

De Oorlog van de Koe

De bevattelijke teksten in de hoofdstukken zelf worden ingeleid door een kort overzicht van de belangrijkste hoofdpunten in de betreffende periode. De nadruk ligt vooral op politieke en militaire ontwikkelingen die de grenzen van territoria beïnvloedden. Gebeurtenissen zoals de Guldensporenslag en de moord op graaf Floris V van Holland die behoren tot het collectieve geheugen van respectievelijk België en Nederland wisselen af met schermutselingen die in de vergeetput van de geschiedenis zijn beland. Een voorbeeld is de zogenaamde Oorlog van de Koe in 1273. De diefstal van één koe leidde in dat jaar tot een van de meest destructieve oorlogen in de Waalse middeleeuwse geschiedenis. Pas na bemiddeling van de Franse koning kwam een einde aan de vijandelijkheden. De eindbalans was verschrikkelijk: een honderdtal dorpen ging in de vlammen op, honderden mensen werden om het leven gebracht en het aantal kreupelen bij de overlevenden was niet te tellen.

Naar een Bourgondisch rijk

Het boek is een samenvatting van de geschiedenissen van vele hertogdommen, (prins)bisdommen, graafschappen en heerlijkheden binnen het Heilig Roomse Rijk en Frankrijk. Het laat zien hoe de Rooms-Duitse keizers en koningen langzaam naar de achtergrond verdwenen, terwijl de Franse koningen juist sterker werden. Uiteindelijk weten de Bourgondische hertogen, een zijtak van de Franse dynastie, een onafhankelijke staat te creëren op de grens van Frankrijk en het Heilige Roomse Rijk.

Veel historische details maar geen index

Sieg Monten behandelt een overvloed aan namen, jaartallen, dynastieën en vorstendommen, wat de nodige aandacht vraagt van de lezer. Ook komen bredere historische fenomenen aan bod, zoals het middeleeuws klimaatoptimum (950-1250), het begin van de kleine ijstijd, de pestepidemieën en hongersnoden. Er werd vooral gebruik gemaakt van secundaire bronnen zo blijkt uit de bibliografie. Het boek mist een index. Zeker een plaatsnamenregister is in dergelijke publicatie aangewezen zodat de lezer de geschiedenis van zijn eigen stad of streek gericht kan nagaan. Als extra bijlage zijn nog een tiental stambomen weergegeven. Voor in het boek zijn de legende van de kaarten en een lijst van Nederlandstalige plaatsnamen met hun huidige benamingen opgenomen.

De Historische atlas van de Lage Landen is een originele en zeer toegankelijke publicatie voor wie via kaarten meer wil weten over de geschiedenis van de Lage Landen in de hoge en late middeleeuwen.

Kris Muylle