Tussen Eden en extinctie

Verhalen van de natuur – Hans Mulder (red.) – Terra – 272 blz.

Het Allard Pierson is zowel een museum als een kennisinstituut voor de erfgoedcollecties van de Universiteit van Amsterdam. Nog tot en met 26 januari 2025 kan je er terecht voor de tentoonstelling De roep van de o’o. Natuur onder druk. De tentoonstelling laat zien hoe we ons als West-Europese mens tot de natuur verhouden, hoe deze relatie historisch is ontstaan, en hoe we met deze nieuwe inzichten de toekomst in kunnen gaan. Bij de tentoonstelling hoort het boek Verhalen van de natuur, dat geen klassieke catalogus is maar een bundel van twintig verhalen rond dezelfde thema’s.

De samensteller en redacteur Hans Mulder, historicus en conservator natuurlijke historie bij het Allard Pierson, vat in de inleiding de centrale thema’s samen in vijf kernwoorden: verzameld, benoemd, veranderen, verweven en verdwenen. Twintig essays van onderzoekers, docenten en schrijvers vormen de kern van het boek. Deze zijn in chronologische volgorde gerangschikt in plaats van thematisch.

Elisabeth Gould

Rond het thema verzamelen schreven onderzoeker Tinde van Andel en botanicus Anastasia Stefanaki een bijdrage over de zestiende-eeuwse boekherbaria van het Naturalis Biodiversity Center in Leiden. De aandacht gaat hierbij vooral uit naar de Rauwolf-herbaria (1560-1576). De Duitse arts en botanicus Leonhard Rauwolf (1535-1596) bezocht niet alleen de botanische tuinen van Noord-Italië. Hij kreeg ook de mogelijkheid om een reis te maken in het Midden-Oosten wat resulteerde in het zogenaamde Syrische Rauwolf-herbarium met 191 gedroogde planten.

Het geven van namen aan planten en dieren startte al in de oudheid bij de Grieken en Romeinen. Carolus Linnaeus formaliseerde dit systeem met de binomiale nomenclatuur waarbij iedere soort een Latijnse naam kreeg bestaande uit geslacht en soort. In het kader van de determinatie van vogels brengt historicus Myriam van der Hoek een eerbetoon aan Elisabeth Gould (1808-1841). Zij was de belangrijkste illustrator van de litho’s die de geïnventariseerde vogels van haar echtgenoot John Gould (1804-1881) verbeeldden. Deze litho’s waren essentieel voor de wetenschappelijke waarde van John Goulds werk, omdat ze niet alleen de schoonheid van de vogels vastlegden, maar ook hun anatomie en details die belangrijk waren voor de wetenschappelijke classificatie.

Weer (de) wolf

Het thema verandering is sterk gelaagd. De overblijfselen van onbekende dieren en planten op plaatsen waar deze niet voorkomen – zoals de fossiele resten van vissen hoog in de bergen – plaatsten onderzoekers voor een raadsel. Geleidelijk aan ontdekte de mens dat de aarde niet onveranderlijk was geschapen. De evolutietheorie van Darwin vormde in de negentiende eeuw het wetenschappelijke kader voor die veranderingen. Maar ook ten opzichte van de natuur wijzigt de houding van de mens soms. Zo analyseert het essay van schrijver Dik van der Meulen hoe de visie van de mens op de wolf veranderde. Eeuwenlang werd dit dier bejaagd en met het kwaad (denk aan de weerwolf) en de duivel geassocieerd. Dit veranderde geleidelijk in de loop van de achttiende eeuw toen het besef terrein won dat deze roofdieren in de natuur thuishoorden en zich daar bovendien nuttig maakten. Ook nu laait de discussie in Nederland en België terug op in hoeverre het dier een plaats heeft. Dit laatste aspect sluit aan bij het punt van welke veranderingen we willen aanbrengen in onze natuur. Met andere woorden: wat is ons referentiekader? Bioloog Jelle Reumer gaat hier verder op in. Bij deze discussie moeten we rekening houden met het feit dat er in onze gewesten tegenwoordig al heel wat exoten zijn opgedoken zoals de nijlganzen, halsbandparkieten, Chinese wolhandkrabben en Japanse duizendknoop.

Dat alle levensvormen met elkaar zijn verweven is nog niet zo heel erg lang bekend. Schrijver Alexander Reeuwijk wijst op de rol van Ernst Haeckel (1834 – 1919) in het besef van de ecologie alhoewel hij niet de eerste was die nadacht over een samenhang van soorten in een groter netwerk. Zo wijst botanisch filosoof Norbert Peeters erop dat Haeckel eigenlijk de gangbare linneaanse term ‘economie van de natuur’ hermuntte. Veel vroeger was het Maria Sibylla Merian (1647-1717) die als eerste de samenwerking tussen plant en dier beschreef en verbeeldde in Der Raupen wunderbare Verwandelung (1679).

Het laatste thema dat in de essays aan bod komt is het verdwijnen van dieren en planten. Fysisch geograaf Kenneth F. Rijsdijk en evolutie-expert Leon P.A.M. Claessens beschrijven het uitsterven van de dodo op het eiland Mauritius. Alexander Reeuwijk staat stil bij het verdwijnen van de reuzenalk. Hans Mulder zelf beschrijft verschillende uitgestorven soorten. Hij besluit zijn essay met het uitsterven van de o’o op het Hawaïaanse eiland Kauai. Op het internet is een opname uit 1985 van de zang van de kauai o’o terug te vinden. Het is de roep van het laatste mannetje dat met zijn mooie zang een vrouwtje lokt. Maar er waren geen vrouwtjes meer.

Visuele pracht

Een van de meest opvallende kenmerken van dit boek met leeslint zijn de prachtige illustraties. De afbeeldingen, voornamelijk afkomstig uit de natuurhistorische collecties van de Universiteit van Amsterdam, ondersteunen de essays en bieden een visuele reis door de tijd. Het grote formaat van het boek maakt het mogelijk de afbeeldingen gedetailleerd weer te geven. Ze vormen een lust voor het oog. Verder zijn in het boek nog de beknopte biografieën van alle auteurs opgenomen net als een uitgebreide verantwoording van de afbeeldingen en de bronnen, een beknopte literatuurlijst en personenregister.

Verhalen van de natuur is een zorgvuldig samengestelde en gevarieerde bundel die de lezer meeneemt op een reis door de rijke en soms tragische geschiedenis van onze natuurlijke wereld. De combinatie van diepgaande essays en prachtige illustraties maakt het tot een werk dat sterk in de smaak zal vallen bij geïnteresseerden in de relatie tussen mens en natuur. Het boek dient als een herinnering aan de schoonheid en kwetsbaarheid van de natuur en roept op tot een hernieuwde waardering en bescherming van onze omgeving.

Kris Muylle