Steden zonder grenzen

Wereldsteden van de Lage Landen – diverse auteurs – Atlas Contact – 442 blz.

De Lage Landen vormen al sinds de late middeleeuwen een van de meest verstedelijkte gebieden ter wereld. De stedelijke structuur in deze regio was uniek. Elders ontstond vaak één dominante metropool, zoals Parijs of Londen, die het grootste deel van de bevolking aantrok. De Lage Landen ontwikkelden zich als een netwerk van uiteenlopende steden, in grootte variërend en omgeven door dorpen. Tussen deze steden vonden niet alleen onderlinge uitwisselingen plaats, maar ook contacten met de rest van de wereld. Die interacties leidden tot ingrijpende veranderingen op economisch, intellectueel, cultureel en politiek gebied. Wereldsteden van de Lage Landen laat overtuigend zien hoe deze dynamiek doorheen de geschiedenis vorm kreeg.

Een mondiale bril op stadsgeschiedenis

Het initiatief voor dit werk kwam van een samengestelde Nederlandse en Vlaamse redactieraad van hoogleraren en docenten geschiedenis. In het voorjaar van 2024 lanceerden zij een oproep voor bijdragen om ‘een breed publiek vertrouwd te maken met de verschillende manieren waarop de stadsgeschiedenis van de Lage Landen en de geschiedenis van globalisering en transregionale contacten elkaar hebben beïnvloed en versterkt.’ De inspiratie lag bij eerdere succesvolle titels als Wereldgeschiedenis van Nederland (2018), Wereldgeschiedenis van Vlaanderen (2018) en Nog meer wereldgeschiedenis van Nederland (2022). Deze publicaties maakten duidelijk hoe sterk de geschiedenis van Nederland en Vlaanderen verweven is met de internationale ontwikkelingen. Het uitgangspunt hierbij was om ‘als vakhistorici het vaak naar binnen gerichte, nationalistische perspectief van geschiedenis, dat veel niet-vakgenoten op school hebben aangeleerd, te verrijken en herzien met een meer mondiale benadering.’ De initiatiefnemers wilden een soortgelijke benadering proberen voor de stadsgeschiedenis van de Lage Landen.

Interessante focus op kleinere steden

Bijna zeventig Nederlandse en Belgische onderzoekers – voornamelijk historici – gaven gehoor aan deze oproep. Het resultaat is een rijk boek met vierenvijftig bijdragen waarin telkens een bepaalde stad centraal staat. Interessant en opvallend is de aandacht voor kleinere steden zoals Groenlo in Gelderland of Borgloon in Limburg, naast hoofdstukken over bekende steden zoals Antwerpen of Amsterdam. Ook zijn steden opgenomen die vandaag buiten de landsgrenzen liggen – zoals Kamerijk, Atrecht (Arras) en Valenciennes in Frankrijk, of Luxemburg in het groothertogdom.

De hoofdstukken zijn chronologisch geordend in vier delen. Deel I behandelt de oudheid en de middeleeuwen. De verhouding tussen beide tijdsvakken is met respectievelijk twee en vijftien hoofdstukken wel wat scheefgetrokken. In de hoofdstukken over de middeleeuwen vinden we een aantal te verwachten steden en onderwerpen terug zoals over de Zwinsteden en de aantrekkingskracht van een stad als Brugge op arbeidsmigratie. Tegelijk zijn er verrassende verhalen, zoals over de ontvangst van ‘vreemdelingen uit het land van Egypte’  (zigeuners) in Atrecht (Arras) in 1421. In deel II, de vroegmoderne tijd, lezen we onder meer hoe Spa uitgroeide tot een kosmopolitisch kuuroord in de Ardennen en welke rol de Schiedamse jenever speelde in de trans-Atlantische slavenhandel. Onderwerpen die verband houden met het koloniale tijdperk en migratie vinden we trouwens frequent terug in de laatste twee delen die de negentiende en de twintigste eeuw behandelen. Dit gaat dan bijvoorbeeld over de rol die een fabriek in Aalst speelde in de rubberhandel in Congo tot de bijdrage van de Nederlandse Antillen op de ontwikkeling van het honkbal in Nederland, voornamelijk in Amersfoort. Een analyse van de Antwerpse straatnamen toont ons ‘de manier waarop machtsrelaties herinneringspraktijken vormgeven en hoe het collectieve geheugen zich ruimtelijk manifesteert.’ We lezen verder hoe na de Tweede Wereldoorlog veel Polen Breda als nieuwe thuisbasis kozen. Een bijdrage uit Amsterdam leert ons dat ook dieren een rol kunnen spelen in de verbinding tussen stad en wereld.

Mooi verzorgde uitgave

Het vlot leesbaar boek is aantrekkelijk vormgegeven met een helder lettertype en overzichtelijke lay-out. Ieder hoofdstuk opent met de naam van de stad, een korte ondertitel en een samenvattende inleiding. De tekst zelf wordt telkens ondersteund door een kleurenafbeelding, gevolgd door de naam van de auteur(s) en een beknopte bibliografie. Daarnaast zijn nog vier kleurenkaarten opgenomen die de territoriale ligging van de behandelde steden weergeven in de middeleeuwen en in de jaren 1648, 1815 en 2025. Een korte biografie van elke auteur, illustratieverantwoording en register sluiten het boek af.

Knooppunten in de wereldgeschiedenis

Wereldsteden van de Lage Landen biedt een fris en verrijkend perspectief op de stadsgeschiedenis in deze regio. De uitgave toont niet alleen de diversiteit en onderlinge verwevenheid van grote en kleine steden, maar ook hoe deze steden mee vormgaven aan – en gevormd werden door – bredere internationale ontwikkelingen op sociaal, economisch, politiek, religieus en cultureel vlak. Een aanrader voor wie steden niet enkel als fysieke plaatsen wil begrijpen, maar als knooppunten in de wereldgeschiedenis.

Kris Muylle