Boeiende correspondentie van Johan de Witt

Vrouwen rondom Johan de Witt – Samenstelling: Ineke Huysman en Roosje Peeters – Uitgevrij Catullus – 344 blz.

Robert Fruin, Gerhard Willem Kernkamp (alleen deel 1) en Nicolas Japikse publiceerden van 1906 tot 1919 een zesdelige bronneneditie: Brieven aan en Brieven van Johan de Witt (Den Haag 1906-1919). Het is het uitgangspunt van Het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis (Huygens ING) voor het digitaliseren van deze correspondentie die samen met de ongepubliceerde brieven een digitale catalogus moet worden voor de volledige correspondentie van De Witt. Het archief van Johan de Witt is uitstekend bewaard gebleven alhoewel de reden daartoe tragisch is.

De papieren nalatenschap werd drie jaar nadat hij door ‘het volk’, samen met zijn broer Cornelis gelyncht was door de staat in beslag genomen, zodat bijna zijn gehele archief de tijd heeft overleefd. Het is nu in bewaring bij het Nationaal Archief. Een deel daarvan bestaat uit ca. 35.000 brieven. Ook is er een samenwerking met het EMLO, Early Modern Letters Online (een project van Cultures of Knowledge, onderdeel van Oxford University en de Bodleian Library). Doel is het samenbrengen van al de vroegmoderne correspondenties. Geïnteresseerden kunnen online hier terecht bij het Huygens Instituut.

Binnen de correspondentie van en aan De Witt zijn heel wat brieven te vinden van en aan vrouwen. Deze brieven zijn na zijn dood en tot op heden nogal ondergesneeuwd. Slechts 15% is gepubliceerd, schrijft Huysmans. Hoewel zij constateert dat “de mate van geletterdheid en scholing onder vrouwen in de zeventiende-eeuwse Republiek lager [is] dan die van mannen”, betoogt Huysman dat vrouwen naast hun ‘taak’ op huishoudelijk en persoonlijk vlak, wel degelijk invloed hadden “op de culturele en politieke stromingen van die periode”. Het ontbreken van aandacht aan deze correspondentie heeft zeker het totaalbeeld van de geschiedschrijving nadelig beïnvloed. Het is dus goed daar meer aandacht aan te besteden, wat nu gebeurt in dit boek over correspondentie met de vrouwen rondom Johan de Witt.

Als begin van het boek vindt de lezer een voorwoord door Els Kloek, historica met vrouwen als specialisatie. Zij schreef onder meer Vrouwen in de tachtigjarige oorlog. Zij was eveneens verbonden aan het Huygens ING, tegenwoordig als gastmedewerkster. Daarna volgt een inleiding door Ineke Huysman, een van de samenstellers van dit boek. Zij is eveneens historica en is gespecialiseerd (bij het Huygens ING) in projecten met brieven, zoals die van Willem van Oranje, Constantijn Huygens en de brieven van de Hollandse en Friese Stadhoudersvrouwen. Nu volgen eenendertig brieven. Bij elke brief treft de lezer een beknopte maar duidelijke uitleg over de context van de brief, die ook hertaald is en zodoende ook voor leken goed leesbaar. Niet alleen (con)tekst maar ook een weldaad aan afbeeldingen die de tekst uitermate goed ondersteunen.

In het kader van deze bespreking is het niet doenlijk elke brief kort de revue te laten passeren, daarom een selectie. De eerste brief is er een van Maria de Witt aan haar broer Johan, daterend van 6 juni 1648, dus toen Johan nog geen Raadspensionaris was. Het is een medelevend briefje over familiezaken, voornamelijk op gezondheidsgebied. De bode heeft behalve de brief ook een “doos met beschuitjes” voor Johan meegekregen.

Een andere brief is die van Johan de Witt aan Amalia van Solms, gedateerd op 15 juni 1666. Er wordt wel eens geschreven dat Johan de Witt en de Oranjes een en al haat en nijd waren. Dat is onjuist. Johan en Amalia droegen samen bij aan de opleiding van prins Willem III, die dat voorjaar Kind van de Staat Was geworden, zodat Johan juist het beste met de prins voor had! In deze brief doet Johan verslag van de Vierdaagse Zeeslag, een belangrijk element uit de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog. Het ziet er goed uit, maar de slag is nog niet afgelopen. Amalia bleef zeer belangstellend in de staatszaken en heeft deze brief ook beantwoord.

De laatste brief in het boek werd aan het adres van Johan geschreven door Maria van Berkel, gedateerd op 20 augustus 1672. Maria is de echtgenote van zijn broer Cornelis. Beiden zijn dan al vermoord. “… ik kan niet nalaten u te troosten met dezelfde troost die mij troost verschaft: dat het God wil is geweest en dat wij het gelaten moeten dragen”. De brief gaat verder over de uiterlijke tekenen van rouw. Geen wapen boven de voordeur hangen, wat in die tijd gebruikelijk was, “… noch de rouwvlag uithangen, om geen opspraak te veroorzaken bij de mensen.”

De brieven zijn momentopnamen, maar de ‘uitleg’ die alle auteurs erbij geven, maken het boeiende tijdsmonumenten. De lezer krijgt inzicht in allerlei dagelijkse zaken binnen een familie, inclusief de historisch aanwezige verhoudingen en verbanden. Maar niet alleen de familie is het onderwerp, ook staatszaken, zowel nationaal als internationaal komen in de brieven aan de orde, waardoor een goed tijdsbeeld van midden van de zeventiende eeuw ontstaat. En dan ook nog met een nadruk op de rol van de vrouw!

Niet alleen met de inhoud van deze uitgave kunnen we meer dan tevreden zijn, ook aan de vormgeving in uitermate veel aandacht besteed. De afbeeldingen zijn in overvloed en prima kwaliteit aanwezig, waarbij ook het gebruikte papier een rol speelt. Mooie gebonden editie met twee leeslinten. De noten, literatuurlijst en register complimenteren het geheel tot een prachtige uitgave.

Er zijn nog heel veel brieven over om op deze wijze aan een breed publiek (historici en leken) te presenteren. Een aantal is al verschenen bij wat de huisuitgever Catullus van dit project schijnt te zijn. We hopen dan ook op vele vervolgen van Jean-Marc van Tol, die zelf ook gastmedewerker van Huygens ING is. Voor nadere belangstelling kan ik de website van de Johan de Witt Stichting, van harte aanbevelen

Kees de Kievid