De eerste bioloog
De lagune – Armand Leroi – Vertaling: Paul Syrier – Atlas Contact – 592 blz.
Aristoteles wordt samen met Socrates en Plato beschouwd als een van de belangrijkste Griekse filosofen van de klassieke oudheid. Maar de man was een echte homo universalis: hij bestudeerde tal van andere wetenschapstakken. In zijn boek De lagune beschrijft en openbaart Leroi op fascinerende wijze het onderzoek en werk van Aristoteles op het vlak van de biologie.
Centraal in de ontwikkeling van Aristoteles als bioloog staat zijn tweejarig verblijf op het eiland Lesbos. Aan de westkust van dit Griekse eiland bevindt zich de Kolpos Kallonis die het eiland bijna in twee splitst. Deze lagune is in feite een binnenzee. Lesbos was voor Aristoteles een echte inspiratiebron zoals de Galapagoseilanden voor Darwin. Aristoteles, de zoon van een arts, had ongetwijfeld gezien hoe zijn vader op een pragmatische manier te werk ging en de klachten van zijn patiënten in bepaalde klassen indeelde.
Op Lesbos zal Aristoteles ook systemen trachten te vinden in de grote biodiversiteit op het eiland. Het lijstje van wat Aristoteles onderzocht is indrukwekkend en zeer divers: hij sneed zelf dieren open, bestudeerde de ontwikkeling van embryo’s in eieren, probeerde het kuitschieten van de vissen volgens de seizoenen te rangschikken, onderscheidde meerdere niveaus van sociale organisatie bij dieren en probeerde verklaringen te vinden voor talrijke verschijnselen in de natuur. Zijn eigen waarnemingen vulde hij aan met wat hij hoorde van vissers en reizigers of las in reisboeken van o.m. Ctesias en Herodotus. Zo besteedde hij veel aandacht aan de olifant zonder dat hij (vermoedelijk) ooit een exemplaar heeft gezien. Zijn waarnemingen en bevindingen zal Aristoteles neerschrijven in het werk Historia Animalium. Aristoteles beperkte zijn observaties tot het dierenrijk. Hij verbleef op Lesbos samen met zijn vriend Theophrastus die voornamelijk planten bestudeerde.
Een werk als De lagune is zeer belangrijk. Eerst en vooral levert Leroi een bijdrage om de Griekse denkers en wetenschappers, i.c. Aristoteles, de plaats te geven die ze verdienen. Het werk dat Aristoteles heeft geleverd is, rekening houdende met de toenmalige technische mogelijkheden, van een niveau dat moeiteloos dat van een Newton of een Darwin kan doorstaan. Er zijn veel foutieve interpretaties gebeurd maar Aristoteles kon niet op de schouders staan van wetenschappers die voor hem hadden geleefd. Trouwens zelfs Darwin en Einstein hebben dingen gepubliceerd waarvan later is gebleken dat deze niet correct waren. Bovendien had Aristoteles niet de technische hulpmiddelen die eeuwen later werden ontwikkeld. Van belang is vooral de methode die Aristoteles uitwerkte om naar de natuur en de dingen te kijken. Aristoteles was een echte wetenschapper en geen wereldvreemd man die ergens in een Atheense academie zat te filosoferen. In de loop van de geschiedenis is het inzicht op de waarde van Aristoteles ondergesneeuwd geraakt. Zeker toen in de zeventiende eeuw het experiment centraal kwam te staan in de wetenschap. Op dat moment werd Aristoteles niet meer naar waarde geacht daar hij nooit proefnemingen had uitgevoerd. Dit veranderde wel toen later ontdekkingen volgden op basis van (nauwkeurige) waarnemingen.
Armand Leroi slaagt er verder in om op een creatieve, hedendaagse en toegankelijke manier het werk van o.m. Aristoteles aan een groter publiek voor te stellen. De beschrijving van het werk van de Griekse denkers gebeurt vaak op een onaantrekkelijke, zeg maar stofferige manier waarbij niet veel extra moeite wordt gedaan om het werk van deze mannen wat beter begrijpbaar te maken. In het werk van Leroi komt duidelijk naar voren in wat Aristoteles zich onderscheidt van bijvoorbeeld Plato of andere filosofen. De auteur slaagt erin door het vergelijken met hedendaagse opvattingen en het omzetten van de bewoordingen van de Griekse wetenschappers naar de wetenschappelijke taal van vandaag, Aristoteles modern te laten klinken. Hij wekt Aristoteles tot leven. Een knappe prestatie die getuigt van inzicht en creativiteit.
Leroi heeft een aangename schrijfstijl overgoten met wat lichte humor. Hij slaagt erin zijn betoog vrij klaar en helder voor te stellen alhoewel in de tekst toch een aantal woorden en termen opduiken die voor een niet-wetenschapper wat moeilijk zullen zijn. Het boek is opgedeeld in zestien hoofdstukken die nog verder onderverdeeld zijn in een aantal paragrafen. Het boek is geïllustreerd met zwart-wittekeningen. Achterin zijn bijlagen opgenomen met een verklaring van technische termen, genoemde diersoorten en vervolgens tabellen en diagrammen die Aristoteles zou gebruikt hebben indien hij nu zou geschreven hebben. Een aantal aantekeningen geordend per paragraaf sluiten het boek af samen met een uitgebreide bibliografie en register.
De auteur Armand Leroi is professor evolutionaire ontwikkelingsbiologie aan het Imperial College in Londen. Over het werk van Aristoteles maakte en presenteerde hij in 2010 een documentaire voor BBC4 met de titel Aristotle’s Lagoon.
De lagune is een heel knap geschreven boek. Het is een openbaring te lezen welke kennis reeds aanwezig was bij de oude Grieken op het vlak van biologie en hoe ze in het leven op aarde een systematiek trachtten te vinden.
Kris Muylle
