De koorts van de hemelbestormers

Brutopia – Pascal Verbeken – De Bezige Bij – 336 blz.

Geen enkele Europese hoofdstad heeft een zo donker imago als Brussel. Veel Europeanen zien Brussel als het centrum van bureaucratie en betutteling. Vlamingen en Walen zijn broederlijk verenigd in hun afkeer tegen Brussel, de stad die bizar genoeg het land bijeenhoudt wegens haar onsplitsbaarheid. President Trump noemde de Belgische hoofdstad na de bloedige aanslagen van 2016 nog een ‘hellhole’. Maar ondanks deze gitzwarte reputatie is Brussel altijd een stad geweest van dromenmakers en utopisten ook al hebben deze het paradijs niet dichter gebracht. Dit stelt Pascal Verbeken in zijn nieuwste boek Brutopia.

Dromen namen in Brussel soms hallucinante proporties aan. Het Manhattanplan was een van de visionaire projecten in de late jaren zestig. In de volkse Noordwijk zou een futuristische modelstad verrijzen met tachtig wolkenkrabbers, tot 162 m hoog. De nieuwe buurt moest een internationaal zakencentrum worden. De autosnelwegen Amsterdam-Parijs en Londen-Istanbul zouden elkaar kruisen ter hoogte van het huidige Noordstation. Voetgangers werden verbannen naar loopbruggen die 13 meter boven de grond zouden zweven. Meer dan tienduizend Brusselaars werden voor dit futuristisch plan uit hun huizen gedreven soms op een brutale manier. Uiteindelijk zijn de plannen maar voor 5 procent uitgevoerd.

Het Manhattanproject was een uitloper van Expo 58. De laatste grote demonstratie van het zelfbewuste België dat nog een wereldspeler wilde zijn. Expo 58 had als doel het visionaire te tonen aan de ganse wereld. Een toekomst gebaseerd op ongebreideld consumeren, de auto en kernenergie. Drie elementen die thans voor tal van moeilijkheden zorgen.

In hetzelfde jaar als de Expo werd Brussel gekozen als gaststad van de Europese instellingen. Het betekende de start van een koortsige bouwwoede die nooit meer is opgehouden. Honderden herenhuizen en stadspaleisjes werden afgebroken. Tot op de dag van vandaag blijft de buurt het jachtterrein van speculanten. Bij de inwoners van de wijk heerst het gevoel dat de EU een bezettingsmacht is. Ze noemen het Europees Parlement Bruscou, een samentrekking van Brussel en Moskou waarin hun weerzin tegen de ontzieling van de wijk doorklinkt. Maar ook andere projecten joegen de Brusselaars uit hun huizen. Zo werd in de eerste helft van de twintigste eeuw de zogenaamde Noord-Zuidverbinding gerealiseerd waarbij treinen dwars door Brussel konden sporen. De eeuw voordien ging een groot deel van het arme Brussel tegen de grond voor de bouw van het Justitiepaleis, de overwelving van de rivier de Zenne en de architecturale prestigeprojecten van koning Leopold II.

De EU is na de hel van 1939-1945 opgericht om te verhoeden dat de twee belangrijkste continentale machten nogmaals slaags zouden geraken. Maar de hoop op vrede bestond niet alleen na de Tweede Wereldoorlog. In een apart hoofdstuk brengt Verbeken Paul Otlet ter sprake, een utopische bibliograaf die de wereldvrede tot stand wilde brengen door het delen van kennis. Otlet droomde samen met Henri La Fontaine van een Cité Mondiale, een Wereldstad met Brussel als vestigingsplaats waar alle kennis van de wereld zou worden verzameld in dienst van het begrip tussen de volkeren en rassen. In de stad zou ook een eerste wereldregering zetelen boven de nationale regeringen. Meer dan een halve eeuw werkte Otlet aan zijn Universele Bibliografie waarin elk geschrift van belang – boek, tijdschrift of krant – op fiche moest worden geïnventariseerd. Hij dacht na over een globaal informatienetwerk. Paul Otlet wordt tegenwoordig met lof overladen: voorloper van Wikipedia, Google en Europeana. Voorspeller van sociale media, spraakherkenning, draadloze netwerken en wegbereider van het world wide web. De man heeft het niet meer mogen meemaken: hij stierf in de laatste oorlogswinter als een onbegrepen man op een paar honderd meter van de huidige Google-hoofdzetel in Brussel. Paul Otlet was niet de eerste wereldverbeteraar die Brussel voortbracht. Een eeuw eerder dacht Joseph Charlier na over het uitroeien van de armoede in de wereld door de invoering van een onvoorwaardelijk basisinkomen. In die periode was Brussel een echte vrijplaats voor anarchisten, utopisch socialisten en revolutionairen. Zo schreef Karl Marx in Brussel zijn Communistisch Manifest. In Duitsland en Frankrijk was hij toen niet welkom. Aan het begin van de eenentwintigste eeuw is de sociale onderwereld van Marx terug: één op de drie kinderen groeit op in een gezin zonder inkomen uit arbeid. Meer dan duizend kinderen lopen overdag op straat omdat er geen plaats in een klas is. Van alle Europese hoofdsteden heeft Brussel een van de hoogste percentages werklozen. En tegelijk is Brussel de derde rijkste regio van Europa. Van extremen gesproken.

Brutopia vormt het sluitstuk van een trilogie van Pascal Verbeken over België. Eerder verschenen reeds Arm Wallonië over de vergane glorie van de zware industrie in Wallonië en Grand central Belge waarin hij de spoorlijn tussen het Waalse industriebekken en Antwerpen afstapte. Ook in Brutopia hanteert Pascal Verbeken zijn typische stijl. Hij neemt ons mee op een wandeltocht in tien etappes en probeert met een mengeling van feiten, reportages, zwart-witfoto’s en interviews de lezer deelgenoot te maken van zijn gevoelswereld. Een wereld waar veel plaats is voor de dakloze, de transmigrant en de arme Brusselaar die het moeten afleggen tegen het grootkapitaal. Enerzijds heerst in het boek een zekere moedeloosheid maar anderzijds doorklinkt ook een gevoel van liefde voor de ongelooflijke verscheidenheid van de stad, voor de lappendeken van de 180 nationaliteiten die met elkaar samenleven ook wringt en wrijft het soms.

Brutopia is een absolute aanrader voor wie de ziel van Brussel beter wil leren kennen.

Kris Muylle