De NSB in de tweede helft van de dertiger jaren

De NSB. Twee werelden botsen, 1936-1940 – Edwin Klijn en Robin te Slaa – Boom Geschiedenis – 999 blz.

Wat is een goede inleiding bij dit boek? Beginnen met een korte duiding wat de NSB was en waar zij voor stond? Veel lezers zullen dat al weten. Beter is misschien voorzichtig te beschrijven wat de doelgroep van dit lijvige boek zou kunnen zijn. Wil je globaal iets meer weten van de NSB in context met de aanloop naar de bezetting van ons land? Dan kun je beter een eenvoudiger boek kiezen. Maar als je daarentegen in ‘alles’ wat daarmee te maken heeft geïnteresseerd bent? Dan is dit je ideale kans! Desondanks zijn er een paar iets meer summier behandelde internationale situaties. Die moet je dan maar met de mantel der liefde bedekken.

Bedenk goed dat dit het tweede deel is. Het eerste deel gaat over de periode van het ontstaan en de opkomst van de NSB (1931-1935}. Het nog te verschijnen derde deel vertelt de geschiedenis van de beweging tijdens de bezetting en kort daarna. Het jarenlange onderzoek van de twee auteurs kent zijn gelijke niet (voor zover bekend). Dr. L. de Jong heeft veel kunnen meedelen over de NSB, maar nu is een werkelijk subliem naslagwerk ontstaan dat over enige tijd zijn voltooiing zal bereiken.

Als we aannemen (wat de auteurs doen) dat het uitgangspunt de eclatante overwinning bij de verkiezingen in 1935 (8% van de stemmen) was, komen we voor het feit te staan dat de partij daarna gevoelige verliezen leed. Voor die ontwikkeling houden Klijn en Te Slaa de verdediging door Mussert van de aanval op Abessinië door Mussolini verantwoordelijk. Het land was immers lid van de Volkenbond die bij ons hoog stond aangeschreven. De focus van de partij komt daarna op Duitsland te liggen. De radicale kant van de partij (o.a. Rost van Tonningen) omarmt de ideeën van het nationaal socialisme en Mussert volgt hem daarin. Minachting voor de democratie blijk duidelijk uit hun benaming voor het parlement: “praathof” en nog meer uit het willen afschaffen ervan.

De radicalisering gaat geleidelijk maar gestaag verder. De ideeën over het zuivere Germaanse ras werden object van het buiten de partij opgerichte studiegenootschap ‘Ahnenerbe’. Steeds meer wordt gebruikgemaakt van intimidatie en het antisemitisme rukt op. Propaganda voor Jodenhaat in het partijblad ‘Volk en Vaderland’ neemt steeds meer toe. Met wel als resultaat dat de grote meerderheid van de Nederlanders in het harnas werd gejaagd. Voor Mussert zelf was “Een volledig opgaan van ons land in een Groot-Germaans rijk […] niet aan de orde”. Voor hem moest er in Nederland een nationaalsocialisme komen “op een manier die paste bij de eigen ‘volksaard’”.

Weer wordt de toenemende radicalisering duidelijk als Mussert voorstelt de Joden naar de beide Guyana’s en Suriname te deporteren, zodat men in Duitsland en in Nederland een gezuiverd gebied zal aantreffen: een Groot-Nederland (inclusief Vlaanderen en de koloniën) onder hem als Algemeen Leider. Hij doet dit voorstel in 1938 na ‘Kristallnacht’ als Goebbels een internationale oplossing voor het Jodenvraagstuk oppert.

Geleidelijk richt de partij zich meer en meer op nazi-Duitsland. Rost van Tonningen en Mussert hebben ontmoetingen met Hitler. Daar was in 1936 al een ontmoeting van Mussert met Joseph Goebbels aan voorafgegaan, waaruit blijkt dat er voor de partij (toen nog) in Duitsland zeker waardering was. Overigens was de NSB – waarschijnlijk voornamelijk om propagandistische redenen, het zou de bevolking anders afschrikken – trouw aan Oranje en werd er niet gepubliceerd over de minachting van Hitler voor prins Bernhard.

Hoe dichter we bij de Duitse inval in Nederland komen – daar waren behoorlijk wat NSB’ers groot voorstander van – hoe angstaanjagender de radicalisering blijkt. De auteurs drukken dat als volgt uit: “voor iedere NSB’er die straks wordt vermoord gaan we tien tegenstanders ombrengen”. Deze uitspraak van Mussert is treffend gezien de voorbeelden in nazi-Duitsland en later tijdens de bezetting van Nederland. Ondertussen berichtten zowel de Gestapo als de SD in rapporten aan Goebbels hoe de situatie zich in Nederland ontwikkelde.

De omvang van de studie van Klijn en Te Slaa verraadt het al: samen met het eerste deel is een standaardwerk ontstaan over Nederland in de dertiger jaren. Niet alleen de NSB wordt uitputtend en doorzichtig behandeld, maar ook in de context van de dimensies van die tijd geplaatst. De twee hoofdthema’s, invloed en radicalisering van de NSB, worden door de auteurs met grote volledigheid uitermate inzichtelijk gemaakt. Dat er daarbij sprake is van nieuwe inzichten, moge duidelijk zijn.

Dit werk zal de bron worden van veel citaten over zaken die het voorspel van de Tweede Wereldoorlog als onderwerp hebben. Daartoe draagt zeker ook de wijze van uitgave bij. Dat de auteurs zorgvuldig te werk zijn gegaan blijkt overduidelijk uit de verzorgde bronnenlijst en het uitgebreide notenapparaat. Een persoons- en plaatsregister en ook nog eens een gedetailleerde inhoudsopgave zullen voor (onder)zoekers een belangrijk hulpmiddel blijken. Voeg daarbij nog een de drie katernen met (soms unieke) afbeeldingen en je mag deze studie de term ‘majestueus’ niet onthouden.

Dat Klijn en Te Slaa zich realiseren dat het voor sommigen iets te veel van het goede is, blijkt uit het voornemen na het derde deel een eendelige vereenvoudigde editie uit te brengen.

Kees de Kievid