De trukendoos van Adolf Hitler
Machtsovername. Hoe Hitler Duitsland in zijn greep kreeg – Timothy W.Ryback – Vertaling: Alexander van Kesteren – Hollands Diep – 400 blz.
De Rijksdagverkiezingen die op 31 juli 1932 plaatsvonden maakten de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei van Adolf Hitler de grootste. De NSDAP behaalde 37,3 procent van de stemmen. Het leverde 230 zetels op en Herman Göring werd voorzitter van de Rijksdag. De partij was een machtsfactor van belang geworden, maar de andere twaalf partijen verdeelden de rest van de zetels en hadden dus een meerderheid. Onder hen was de verdeeldheid groot, communisten, sociaaldemocraten en de Duitse Centrumpartij volgden in grootte, maar van enige samenwerking was geen sprake.
Verkiezingen
De verkiezingen waren in gang gezet door rijkskanselier Von Papen die rijkspresident Von Hindenbrug ervan had overtuigd dat zijn regering niet de meerderheid van het volk vertegenwoordigde en in de Rijksdag niet op voldoende steun kon rekenen. Er werd diverse keren geprobeerd om een coalitie te vormen tussen de NSDAP en de andere rechtse partijen zoals de Duitse Centrumpartij, de Duitse Nationale Volkspartij en de Beierse Volkspartij. Adolf Hitler wilde echter geen kanselier worden van een coalitiekabinet. Hij wilde de volledige macht om te kunnen regeren en had er geen behoefte aan om compromissen te sluiten met de andere partijen. Er waren in 1932 diverse ontmoetingen tussen Von Hindenburg (intussen 84 jaar oud) en Hitler (destijds 43 jaar oud). Von Hindenburg blokkeerde steeds het kanselierschap van Hitler.
Een president had een termijn van zeven jaar en die liep te einde. Toen er nieuwe presidentsverkiezingen kwamen werd Von Hindenburg door Von Papen en zijn invloedrijke minister van defensie Von Schleicher overgehaald om nog een keer mee te doen. Hij was de enige die Hitler van een overwinning kon afhouden.
Soap om het Duits staatsburgerschap
Maar voordat Hitler überhaupt kanselier of president kon worden, moest hij eerst het Duitse staatsburgerschap verwerven. Hij zat al meer dan dertien jaar in de Duitse politiek en hij had zijn Oostenrijks burgerschap opgegeven, was een stateloos burger en kon dus geen bestuurlijk ambt in Duitsland bekleden. Als je ambtenaar werd in Duitsland verkreeg je automatisch het staatsburgerschap. Dus liet hij zich voor de vorm benoemen tot dorpsagent in Hildburgshausen. Vlak na de ceremonie verscheurde hij, omdat hij zich schaamde, het officiële getuigschrift, maar toch lekte het uit. Hij werd het mikpunt van hoon en de Vossische Zeitung schreef dat hij de ‘Gendarme van Hildburghausen’ zou worden.
Daarna wilde hij zich met behulp van Dietrich Klagge, een partijgenoot die was aangesteld als deelstatelijk binnenlands minister in de staat Braunschweig, laten benoemen tot hoogleraar aan de Technische Universiteit Braunschweig. Maar daar staken de rector en de faculteitsvoorzitter een stokje voor. Hitler had ten slotte niet eens de middelbare school afgemaakt. Een week later, op 26 februari 1932 lukte het Klagge toch om Hitler te laten benoemen tot ambtenaar belast met landmetingen. Hij verwierf zijn staatsburgerschap en kreeg direct verlof van zijn meerdere.
Presidentschap
Hitler stortte zich op de presidentsverkiezingen. Hij voerde een voor die tijd spectaculaire verkiezingsstrijd door zich per vliegtuig door heel Duitsland te verplaatsen en overal toespraken te houden voor menigten tot wel 120.000 man. Er waren drie kandidaten voor het presidentschap; Von Hindenburg, Hitler en Thälman. Von Hindenburg haalde 49,54 procent van de stemmen. Net geen meerderheid en dus moest er een tweede ronde komen. Intussen werd Thälman zwartgemaakt door de Nazi’s, omdat hij in 1818 een Joodse voorouder had gehad, die zich had bekeerd. Hitler verloor ook de tweede ronde met zes miljoen stemmen verschil van Von Hindenburg die president bleef. Hitler wilde een hertelling, maar het verschil was zo gigantisch dat daar niet mee werd ingestemd. Hindenburg had het recht om een kanselier aan te stellen en wederom begonnen er gesprekken met Hitler, omdat de NSDAP de grootste partij was.
Presidentskabinetten
Alle kabinetten van die tijd waren presidentskabinetten. Dat wil zeggen dat Von Hindenburg een kanselier benoemde die dan een kabinet kon samenstellen. Achtereenvolgens waren er de kabinetten Brüning, Von Papen en Von Schleicher. Het kabinet onder Von Papen werd het lorgnettenkabinet of het baronnenkabinet genoemd, omdat alle functies bekleed werden door adellijke mannen.
Hitler was wel het vicekanselierschap aangeboden, maar dat wilde hij niet. Hij was niet uit op een erebaan. Een van Hitlers getrouwen van het eerste uur Georg Strasser vond de tactiek van Hitler verkeerd. Hij was eind december 1932, wel bereid tot compromissen en samenwerking met andere rechtse partijen en overlegde in het geheim met Von Schleicher. Toen Hitler dat ter ore kwam, ontstak hij in woede. Strasser was een verrader en als meer mannen zijn voorbeeld zouden volgen en de partij zou scheuren, dan zou Hitler zelfmoord plegen, zo zei hij. Hij wilde de NSDAP, die hij gedurende meer dan tien jaar had opgebouwd en intussen een paar honderdduizend leden had en miljoenen stemmers, intact laten. Strasser gaf zijn functie binnen de partij op en vluchtte tijdelijk naar Italië.
Tegenslagen
Er waren in december 1932 meer tegenslagen. De partij was in financiële nood, de schulden liepen in de miljoenen en SA’ers moesten hun eigen uitrusting kopen. Het leidde tot onenigheid en knokpartijen op straat en ook tijdens Hitlers toespraken. Het punt was bereikt, en dat stond ook in vele kranten, dat Hitler zijn ‘kampf’ verloren had en dat hij het kanselierschap en dus de macht in Duitsland wel leek te kunnen vergeten.
Begin 1933 werd Von Schleicher kanselier en hij probeerde weer Strasser te overtuigen om mee te doen in een regering. Hij zou dan vicekanselier worden. Von Schleicher hoopte dat een deel van de NSDAP fractie mee zou stemmen met wetsvoorstellen van de regering om zo een meerderheid in de Rijksdag te verkrijgen.
Hitler zat ook niet stil. Hij werd uitgenodigd in de villa van bankier Von Schröder om in het geheim te komen praten met Von Papen, die altijd zijn grote tegenstander was geweest. Het eerste uur kafferde Hitler Von Papen uit en toen hij was uitgeraasd, begon het overleg. Franz von Papen (bijnaam kleine Franz) probeerde Hitler zover te krijgen dat hij vicekanselier zou worden, zoals hij ook al in augustus 1932 had voorgesteld. Er werd niets concreets afgesproken en de bijeenkomst die geheim had moeten blijven, lekte uit. De Rheinische Zeitung kopte: “Adolf en kleine Franz: Wereldschokkend nieuws dat de wereld doet schudden van het lachen.”
Een historische dag
De laatste acte in dit politieke drama vond plaats op 30 januari 1933. Hoofdrolspelers waren Hitler, Von Papen, Von Schleicher en Alfred Hugenberg. De laatste was de leider van de Deutschnationale Volkspartei (DNVP). Von Papen en Von Schleicher haalden Hugenberg over om samen met Hitler een kabinet te vormen. Von Papen en Von Schleicher hadden de president overtuigd dat Hitler op deze manier ingekapseld zou worden. De NSDAP en de DNVP hadden samen een werkbare meerderheid in de Rijksdag. Hoewel Hugenberg zich verzette, liet hij zich door beloften van Hitler, dat het kabinet ook na nieuwe verkiezingen intact zou blijven, met tegenzin overhalen om Rijksminister van Economische zaken en Landbouw te worden. Vlak voor de beëdiging door president Von Hindenburg was er nog een heftige woordenwisseling tussen Hitler en Hugenberg.
Op 30 januari 1933 liep Adolf Hitler als eerste naar de zaal waar Von Hindenburg zou staan om hen te beëdigen. Ze waren meer dan een kwartier te laat en de oude president was al vertrokken. Toen alle kabinetsleden eindelijk present waren, trad een knorrige Von Hindenburg de zaal binnen en beëdigde als eerste Adolf Hitler tot rijkskanselier en toen de andere leden van zijn kabinet. Adolf Hitler had zijn zin.
“De volgende dag zei Hugenberg tegen een vriend: ‘Ik heb de grootste vergissing van mijn leven begaan.’”
Het kabinet zat niet lang en kort daarna verbood Hitler alle andere politieke partijen ook die van Hugenberg. De dictatuur was begonnen.
Leest als een thriller
Ryback heeft een zeer toegankelijk boek geschreven en hoewel de afloop bekend is, leest het toch als een spannende thriller. De schrijver las vele dagboeken, kranten en persoonlijke verslagen. Soms gaat hij misschien iets te ver als hij een verslag doet van een bijeenkomst en dan precies beschrijft wie wat zei en welke gebaren en stemverheffingen er waren, maar dat nam ik op de koop toe. Dit boek is natuurlijk ook, zonder dat het saai wordt, een gedegen geschiedenisles. Het laat zien hoe mannen die de absolute macht willen grijpen te werk gaan. Hitler wilde bijvoorbeeld een hertelling bij een verkiezing, hij hield zich niet aan beloften, hij loog, partijgenoten die zijn lijn niet volgden werden uit de partij gezet en zelfs vermoord, journalisten waren vijanden, tenzij ze van eigen signatuur waren, andere politieke partijen werden verboden en tegenstanders werden gevangengezet, gemarteld of gedood.
Machtsovername. Hoe Hitler Duitsland in zijn greep kreeg lijkt me het definitieve boek over de machtsgreep van Adolf Hitler die uiteindelijk leidde tot de Tweede Wereldoorlog.
