Een filosofische leidraad voor het leven

Ken jezelf – Tinneke Beeckman – Uitgeverij Boom – 240 blz.

Wie ben ik? De vraag klinkt ongelooflijk eenvoudig. Het antwoord is uitermate complex. Denk maar eens goed na en schrijf het op. De Franse filosoof Rousseau deed het ons voor. Hij noteerde al zijn herinneringen en zijn gevoelens daarbij. De geschiedenis van zijn ziel neerschrijven als het ware. Het is een interessante oefening, eens noteren hoe we ons werkelijk voelen en wat we denken over de anderen maar dan wel op een eerlijke manier met onze werkelijke gedachten. Zouden we daarin slagen? Zouden we het überhaupt aandurven? Rousseau slaagde er in ieder geval niet in zijn lezers te overtuigen. Sommigen vertrouwden hem niet. Anderen veroordeelden hem, omdat hij voor elke misstap een excuus had. Ook Les Mandarins, de biografie van Simone De Beauvoir illustreert hoe moeilijk het is om publiek het verhaal over jezelf te schetsen. Alsof dit nog voldoende is, is er ook de vaststelling dat we als ‘ik’ evolueren in de tijd. De ‘ik’ van de oudere vrouw of man is niet meer de ‘ik’ van de jongere man of vrouw noch de ‘ik’ van het jongetje of het meisje. We veranderen mee met onze ervaringen en onze omgeving.

Heel wat werk aan de winkel met dat ‘ik’ maar dit geldt ook voor het inschatten van de ‘ander’. In Pride and Prejudice van Jane Austen zoekt Elisabeth een welgestelde huwelijkspartner. Maar ze laat zich misleiden door de indruk van een ander. Gevoelens als intimiteit, vertrouwelijkheid, nabijheid kunnen een relatie vooruit helpen maar ze kunnen je evengoed verblinden. Oordelen vraagt tijd. Maar toch is de ander belangrijk. Volgens Socrates is zelfkennis pas mogelijk in verbondenheid met de anderen. Ook Spinoza benadrukt om het ik-gerichte perspectief te verlaten om tot inzicht te komen. Het is belangrijk de eigen motieven in de gaten te houden en de verwachtingen en vooroordelen naar de ander te laten varen: ‘omdat ik weet dat er weinig zekerheden bestaan, behalve dat je telkens opnieuw anderen nodig hebt.’

Ken jezelf is geen psychologisch zelfhulpboek waarbij je aan de hand van invullijstjes kunt bepalen welke type mens je bent waarna je vervolgens via een stappenplan aan jezelf kunt werken. Aan de hand van een veertigtal vragen benadert Tinneke Beeckman het leven op een filosofische manier. De vragen zijn ingedeeld in drie categorieën: Wie ben je? Wat voel je? Wie wil je zijn? Hoe leef je en hoe sterf je? Een greep uit de vragen: Hoe word je wie je kunt zijn? Kun je de waarheid over je leven opschrijven? Hoe kwetsbaar ben je? Hoe begeef je je in een beangstigende wereld? Hoe vind je morele regels in een goddeloze wereld? Moet je altijd positief blijven?

Frappant is dat het stuk voor stuk vragen zijn waarover je een boek kunt schrijven of waarover al ganse bibliotheken vol zijn geschreven. Tinneke Beeckman geeft aan de hand van filosofen en auteurs een aantal handvatten die je kan gebruiken om over jezelf na te denken. Ieder essay wordt ook ingeleid en besloten door een reflectie van de filosofe op haar eigen leven. Zo krijgen we een inkijkje op haar eigen ‘ik’ zonder dat de deur wagenwijd wordt opengezet. Zelfkennis is gebaat met een goede scheiding tussen privaat en publiek. Het boek is niet alleen een eerbetoon aan filosofen maar ook aan veel schrijvers en hun werk. Aan de hand van concrete verhalen getuigen ze van een diep filosofisch inzicht in mensen en hun werkelijke beweegredenen.

Als lezer word je hierdoor ook aangezet om verder na te denken, verder te filosoferen en niet zozeer te psychologiseren. Het is zeker geen boek om meteen als snelle hap geconsumeerd te worden. Het moet met mate gedegusteerd worden, het moet sudderen in de (hersen)pan. Filosofie is dan ook niet zomaar een theoretische oefening. Het is een manier om naar de wereld en de mensen rond je te kijken.

De antwoorden op de vragen zijn soms verrassend. Het zijn niet direct antwoorden die samen sporen met onze tijdsgeest waar we geacht optimistisch, positief en hoopvol te zijn. We laten ons zelfbeeld in onze selfie-cultuur ook te veel door de anderen bepalen. Het is veel belangrijker na te gaan wat je waarden zijn in verhouding tot de wereld. Sterke emoties zoals woede moet je leren te beheersen schrijft Seneca. Hij geeft een aantal tips die ook op andere emoties toepasbaar zijn: blijf rustig, vermijd honger en slaapgebrek, vermijd mensen met een kort lontje, vergeef je medemensen en vergeet je negatieve vooroordelen over hun karakter en temperament. Wees geduldig en leef matig. Tinneke Beeckman voegt er de mildheid voor jezelf aan toe als je toch eens boos wordt. Zelfbeheersing kan ertoe leiden dat de woede onderhuids gedijt of een bestemming krijgt die totaal buiten de werkelijke oorzaak ligt. ‘Het komt erop aan boos te worden op de juiste persoon, in de juiste mate, op het juiste moment om de juiste reden.’ Dat is niet gemakkelijk maar dit geldt ook voor tal van andere emoties. Belangrijk is na te gaan welke ideeën achter de emoties schuilgaan. Zorg, zoals Socrates zegt, dat je vriend blijft van jezelf en je emoties niet met jezelf aan de haal gaan.

Die mildheid naar jezelf geldt ook voor meer existentiële aspecten zoals de dood. Het leven is eindig en het is beter stil te staan bij de vraag wat je zelf wilt in plaats van doelen of waarden van buitenaf na te streven. Spinoza waarschuwt dat dat je nooit helemaal tevreden zal stellen. Ken jezelf, weet waartoe je niet in staat bent en aanvaard dat.

Kris Muylle