Indringend relaas van een bevrijding

Ik ben vrij – Lale Gül – Prometheus – 366 blz.

In 2021 werd Nederland opgeschrikt door de autobiografische debuutroman Ik ga leven van de toen 22-jarige Lale Gül. Een openhartig, eerlijk, rauw verslag van een jeugd in een zeer streng Turks – Islamitisch milieu, en de problemen die dat oplevert voor een meisje dat de vrijheid zoekt haar eigen keuzes te maken. De stijl van dat debuut was vaak onbeholpen, grammaticaal rammelde er van alles, maar één ding was meteen duidelijk: hier was iemand aan het woord die wat te zeggen had. Haar boodschap was helder: let op de inhoud en niet te veel op de verpakking! Gül had het goed gezien toen ze de uitgever op het hart drukte haar boek uit te geven daar het een regelrechte bestseller zou worden. Ze had én kreeg gelijk, want haar boek werd een bestseller, ontving prijzen en Gül werd een bekende Nederlander.

 Ik ben vrij is het vervolg op haar debuut. Het heeft even geduurd, want Gül kreeg mentaal veel te verduren. In het ontroerende voorwoord zegt ze het zo: “Ik heb me maanden-, jarenlang gevoeld als een vis op het droge: compleet vervreemd, verward, onrustig. Ik had geen enkel idee hoe het ook alweer was om “normaal” te zijn. Ik was zoekende. Het is normaal op deze leeftijd om te vallen en op te staan, dat weet ik, maar het is zwaarder als je dat doet zonder familie, als publiek figuur, als gehaat en bedreigd persoon, als iemand die niet meer anoniem over straat kan en bekendstaat als “de moslimhater”, en als iemand die zo afgesloten is opgegroeid van de rest van de wereld en daardoor maar een heel, heel kleine wereld gewend is”.

De reacties op haar debuut waren overweldigend. “Ik heb van alles opgestuurd gekregen: van onderduikadressen door heel het land tot aan brieven uit bejaardentehuizen, ziekenhuizen, gevangenissen en het buitenland. Ik heb alles gelezen. Ik heb gelachen, gehuild, werd gechoqueerd en geïnspireerd. Met sommige lezers heb ik koffie gedronken of gebeld, met andere ben ik zelfs goede vrienden geworden. Weer andere zijn nu als familie voor me”.

Heel veel reacties dus, ook van het soort waarvan er een aantal op het binnenblad is afgedrukt:
“Smerige hoer
Aandachtshoer
Hoop dat je binnekort word dood geschoten”.

Alleen de reacties van dit allooi staan vermeld op het binnenblad. Ik denk dat het verstandig was geweest ook een paar van de vele positieve, bemoedigende reacties af te drukken. Die waren er immers ook. Nu is de indruk die de lezer krijgt wel erg negatief.

Gül heeft stilistisch en grammaticaal reuzensprongen gemaakt, want Ik ben vrij is veel beter geschreven dan haar debuut. Wat dat betreft, is het verstandig geweest dat er tijd is genomen voor het schrijven van een tweede boek. Ik ben vrij, bestaat uit een groot aantal, meestal korte hoofdstukken, een soort essays waarin de schrijfster reflecteert op haar bestaan als vrijgevochten jonge vrouw, de verhouding met haar familie, de labiliteit die haar overviel door alle commotie, haar houding tegenover de moslimwereld, de (onverwachte) kritiek uit progressieve en feministische kring, de relatie met vrienden en bekenden, etc.

Gül spaart zichzelf bij al deze beschouwingen gelukkig niet: haar eerlijkheid en gevoel voor humor zijn gebleven. En ze verkondigt nog graag een stevige mening, waarbij ze niemand naar de mond wenst te praten. De rode draad in het boek bestaat uit de gesprekken met haar psycholoog waaraan ze haar gevoelens, twijfels, angsten en gevoel van verscheurdheid, kwijt kan. Dat laatste heeft vooral te maken met, ondanks alles, schuldgevoelens tegenover haar familie en dan met name haar jongere zusje Defne. Een hoofdstuk bestaat uit een indrukwekkende brief aan dit zusje, waarin ze verantwoording aflegt voor haar keuzes en aangeeft waarom ze die heeft gemaakt:

“Ik heb het gevoel dat ik je een uitleg verschuldigd ben. Jij en ik komen uit een heel traditioneel en conservatief gezin, en dat heeft veel invloed gehad op hoe ik ben gevormd als mens, en veel bepaald over hoe ik nu ben. Dat zit zo: de soennitische islam is een religie met een enorme hoeveelheid aan gebruiken, tradities en regels die invloed hebben op vrijwel elk vlak van het leven. Van wat je eet tot wat je aanhebt, van de partner met wie je je leven zult delen tot hoe je begraven moet worden. In het huis waarin je opgroeit en in de moskee waar je elk weekend naartoe gaat en op je islamitische basisschool heb je een groot deel hiervan al meegekregen. Ik ben op een gegeven moment gestopt alle tradities en regels te volgen, en de reden daarvoor wil ik je graag uitleggen, omdat je waarschijnlijk een groot deel van je leven zult horen dat de keuzes die ik heb gemaakt afschuwelijk en erg verkeerd zijn.”

In gesprekken met haar vriend Noah (van Spaans Nederlandse afkomst en niet praktiserend katholiek), vrienden en kennissen en haar psycholoog, toetst Gül haar opvattingen aan die van anderen. Meermalen krijgt ze kritiek (ben je niet te zwart-wit?) of hoort ze verstandige opmerkingen waarmee ze haar voordeel denkt te kunnen doen. Deze dialogen zorgen ervoor dat het cliché van een “vlot lezend verhaal”, bewaarheid wordt.

Op twee punten blijft de schrijver echter onverbiddelijk: kritiek op religies, op alle religies moet ten allen tijde en in alle vrijheid geuit kunnen worden en vrouwen moeten altijd en overal zélf hun leven kunnen vormgeven. Een boodschap die heel hard nodig blijft en die ze tijdens publieke optredens naar voren brengt:

“Ze mochten zelfs geen boodschappen doen of spullen kopen zonder machtiging van hun man. Ook konden ze geen verzekeringen afsluiten of geld van de bank halen. Dat we dat nu allemaal kunnen, is te danken aan een paar bloedirritante, koppige, eigenwijze, onvermoeibare en zelfverzekerde voorvechtsters die verandering eisten. Ik heb daarom één boodschap, en verzoek aan jullie, de nieuwe generatie: trek je mond open. Praat mee, beslis mee. Neem niets klakkeloos aan, onderga je lot niet als je ontevreden bent. Niet alle verworven vrijheden zijn gegarandeerd, kijk maar naar de VS, waar abortus weer betwist en verboden wordt; kijk maar naar Iran en Afghanistan, wat ooit vrije landen waren. Ik hoorde een luid applaus. Ik wist weer waar ik het voor deed.”

Ik ben vrij is een waardige opvolger van Ik ga leven en verdient een heel groot lezerspubliek.

Dick Huitema.