Onderbelicht Verlicht!

Verlicht en vilein – Marleen de Vries – Balans – 512 blz.

Zonder de achttiende-eeuwers zouden wij nu niet kunnen genieten van de vrijheden die wij dagelijks genieten. Wij mogen zeggen wat we willen (met enige beperking) en gaan als mens niet zonder bescherming door het leven: vrijheid van meningsuiting, secularisatie en mensenrechten. Voor onder andere die zaken werd gestreden tijdens de Verlichting, ‘Zeitalter der Aufklärung’ noemde Immanuel Kant deze eeuw. Toen werd het Nederland van onze moderne tijd bepaald. Het is ook de periode die Marleen de Vries in haar “biografie van achttiende-eeuws Nederland” aan de orde stelt. Er is relatief weinig gepubliceerd over deze periode, waarin gesteld werd “…dat er een andere moraal moest komen en dat de Republiek zich vanaf nu meer op zichzelf moest concentreren en op toekomstige generaties Nederlanders. Die moesten worden opgevoed tot rationele en realistische burgers die het welzijn van hun vaderland bevorderden”. Maar wie moesten dat dan dragen? Als bijvoorbeeld artsen erover klaagden dat patiënten te veel boekenwijsheid over medisch zaken verkregen en ook de medicus gingen uithangen? Zo was er naast meedoen door vooruitstrevende geesten ook nogal wat weerstand.

De Vries merkt in het “Woord vooraf” op dat het bijna steeds de personen, die met de Verlichting te maken hebben, zijn, die zij aan het woord zal laten over hun denken en dromen. Dit noemt zij “impressionistisch en biografisch” en dat beïnvloedt de kwaliteit, zowel positief als negatief. Hoeveel ‘verlichting’ past er in één boek? In deze ”biografie” heel veel. Talloze personen en onderwerpen passeren de revue. De menselijke kant wordt bevolkt door allerlei pluimage. Gelukkig beperkt te auteur zich niet tot de intelligentsia, maar laat zijn ook de onderkant van de maatschappij aan het woord komen: van de beruchte crimineel Cartouche tot de echtgenote van stadhouder Willem IV, Anna van Hannover die – volgens Hertog Lodewijk Ernst van Brunswijk in een brief aan haar vader – “veel meer werk in een dag verrichtte dan de prins deed in veertien “.

Op dezelfde grondige manier als met de personen gaat De Vries te werk met de onderwerpen: van gewichtige regeringszaken tot het alledaagse leven. En, om niet te vergeten, komt daar nog bij dat zowel de mensen als de onderwerpen sterk controversieel konden zijn. Naast verlichting was er zeken ook een stroming met anti-verlichting. De Vries weet de balans goed te vinden, maar komt toch tot de conclusie dat het belang van de verlichting uiteindelijk de boventoon heeft gespeeld. Min of meer als een rode draad komen de belangrijkste resultaten om de hoek kijken: de toegenomen secularisatie en het langzamerhand overheersen van het Nederlands op het Latijn.

Laten we eens een paar thema’s van de vele onder de loep nemen. Hoe stond het er voor met de religie of hoe zou het moeten zijn. De Vries stelt dat op het einde van de zeventiende eeuw de Nederlandse cultuur een religieuze cultuur was, – Overigens is het woord ‘cultuur’ een vinding van de verlichting! – verdeeld tussen protestants en katholiek (beide 40%). Allerlei katholieke heilige huisjes zoals aflaten, relieken en het geloof in wonderen konden op sterke protestantse weerstand rekenen. Volgens waren ze “fnuikend voor de maatschappij als geheel.” Protestanten zagen de katholieken als “onbetrouwbare burgers die iedere vorm van collectieve morele solidariteit in de weg stonden”. Bij deze discussie voert dominee Balthasar Bekker met zijn geschrift De betoverde weereld een belangrijke rol. Een van de gevolgen was dat toneelwerken van (de later katholiek geworden) Joost van den Vondel niet of gecensureerd werden opgevoerd.

Dat brengt ons naar de literatuur. Om die rationele en realistische burgers het leven te doen zien moest de literatuur gebruikt worden en in de vorm van romans, gedichten en toneel (met daarnaast veel prenten) bijdragen aan een steviger maatschappelijk debat. De literatuur stond er in het begin slecht voor: een strijd tussen het behoud van de Nederlandse klassieken en de nieuwe Fransen. Toen kwamen de talrijke kluchten op het toneel die gewaagden van allerlei dwaze figuren en “geldwolven”. Gelukkig wisten de Amsterdamse Schouwburg en de toneelschrijver Pieter Langendijk met o.a. het blijspel Arlequin Actionist verandering in deze praktijken te brengen. De Vries verwoordt de aanbeveling als volgt: “Doe normaal, geëerd publiek … ga doen waar je eeuwenlang goed in bent geweest: ga handel drijven.”

Door de vele verbindingen tussen de thema’s weet De Vries haar betoog voor chaotisch worden te behoeden. Het lijkt een streven naar compleetheid, waarnaar ook het woord ‘biografie’ in de ondertitel verwijst. Misschien zou je dit boek ook wel de encyclopedie van de Verlichting kunnen noemen, maar daar is gezien alle correlaties geen reden voor te vinden. De geoefende lezer zal ongetwijfeld bekende zaken tegenkomen. Geen probleem als je weet dat alles uiteindelijk tot één geheel wordt gesmeed.

De auteur bezigt een zeer prettige stijl, wars van opsomming en soms met veel emotie en/of humor. Jammer is dat zij nogal eens vergelijkt met zaken die nog moeten komen en wel speciaal voor onze eigen tijd. Hoe die eruit ziet, hoeft voor lezers die een boek als dit lezen niet zo uitgebreid voorgesteld te worden. Ook de personificatie “Lady Verlichting” is niet één van de gelukkigste vondsten en gaat op den duur wat irriteren.

De uitgave van dit verhaal verdient een compliment. Overzichtelijk in duidelijke hoofstukken met alle noodzakelijke bijlagen. Rijk geïllustreerd in zwart-wit en een katern in kleur (hadden er nog meer mogen zijn.) Kortom: een aanrader!

Kees de Kievid