Onterecht vergeten

Pionier en rebel. Het leven van Albert Helman (1903-1996) – Michiel van Kempen – In de Knipscheer – 352 blz.

Even duidelijkheid scheppen alvorens de bespreking te beginnen: dit boek is een heruitgave. Het verscheen eerder onder de titel Rusteloos en overal. De huidige editie is een verkorting daarvan: register, wel tachtig bladzijden met noten en andere zaken zijn geschrapt, zodat een werk overbleef dat voor een breder publiek makkelijker toegankelijk is. De eerste uitgave uit 2016 is meer op wetenschappers en literatoren gericht. Wie daartoe hoort moet de originele uitgave gaan lezen – voor zover nog verkrijgbaar.

De echte naam van Helman is Lodewijk (Lou) Lichtveld, geboren in Paramaribo (Suriname). De naam Albert Helman gebruikte hij voornamelijk voor zijn literaire werk. Voor zijn bijdragen aan de muzikale wereld gebruikte hij o.a. Hypertonides en Beckmesser, terwijl hij samen met zijn vrouw, Leni Mengelberg, kookboeken schreef onder de naam Marion Bekker. In de oorlogsperiode gebruikte hij ook nog al eens het pseudoniem N(ico) Slob. Aangezien de studie van Van Kempen voornamelijk  over zijn literaire betekenis gaat, heeft hij de naam Albert Helman voor zijn biografie gekozen.

Al op jonge leeftijd, hij is nog geen twintig jaar oud, vertrekt hij uit Suriname en vestigt zich in Nederland, waar hij eerder al korte tijd was geweest om in Roermond aan het Klein Seminarium Rolduc een priesteropleiding te krijgen. Terug in  Suriname – hij studeert er nog muziek, houdt zich bezig met componeren en is organist –  blijkt toch dat ons land teveel aan hem trekt, zodat hij hier gaat studeren. De studierichtingen zijn ook nu divers: hij gaat naar de kweekschool (huidige pabo) en doet ook musicologie. Al in die tijd schrijft hij de nodige muziekrecensies en verdient als journalist zijn brood.

Naast deze bezigheden ontwaakt zijn literaire instinct, nadat hij zich heeft aangesloten bij De Gemeenschap, het tijdschrift voor Katholieke jongeren. Zijn debuut vond plaats onder zijn eigen naam, Lodewijk Lichtveld, in 1923 met de dichtbundel De glorende dag. Omtrent zijn prozadebuut is er wel wat aan de hand. Officieel komt als eerste Zuid-zuidwest uit in 1926, maar al voor die tijd schrijft hij diverse verhalen die later (1928) onderdeel uitmaken van de bundel Mijn aap schreit. Dan verschijnt in 1931 zijn bekendste roman De stille plantage, die veel waardering kreeg. De roman speelt zich af in Suriname en is een aanklacht tegen het koloniale systeem, zoals eerder ook al in Zuid-zuidwest. Samenwerking met Albert Kuyle, eveneens lid van De Gemeenschap, leverde een boeiende reisbeschrijving: Van pij en burnous (1927). De verhalenbundel Hart zonder land (1929) oogstte veel bewondering van Simon Vestdijk, die beweerde dat de volle essentie van Helmans werk in deze bundel te vinden is.

De dertiger jaren leverden heel wat publicaties op: van de vuistdikke roman Waarom niet (1933) tot de novelle Ratten (1936) beïnvloed door het sprookje van de Rattenvanger van Hamelen. Deze periode is ook van groot belang wegens de deelname van Helman aan de Spaanse Burgeroorlog, waarin hij streed tegen het fascistische regime van generaal Franco. Wegens zijn scherpe aanvallen op het regime moest hij vluchten en kwam uiteindelijk via Mexico in 1939 terug in Nederland. Over deze tijd handelt zijn boek De sfinx van Spanje (1937).

Tijdens de Tweede Wereldoorlog is hij, als antifascist, ondergedoken. Hij maakt deel uit van het verzet, vervalst persoonsbewijzen en schrijft gedichten e.a. in illegale bladen. Hij volgt Gerrit van der Veen op als redacteur van De Vrije Kunstenaar en is lid van de Grote Raad van de Illegaliteit.  Na de oorlog treedt hij toe tot het zogeheten Noodparlement.

Suriname blijft hem na aan het hart liggen en daarom vertrekt hij in 1949 daar naartoe. Het levert hem twee ministerschappen op maar wegens de zogeheten Hospitaalkwestie treedt hij in 1951 af. Hij krijgt nog andere functies maar belangrijker is de baan als Gevolmachtigd Minister aan de Nederlandse ambassade in Washington. Hij wordt lid van de delegatie van het Koninkrijk bij de Verenigde Naties, waar hij de belangen van Suriname behartigt en in welke functie hij ook de Algemene Vergadering toespreekt. Dan is hij aan zijn pensioen toe en vestigt zich achtereenvolgens op Tobago en in Noord-Italië om tenslotte in Amsterdam terug te komen. waar hij in 1996 overlijdt.

De naoorlogse periode heeft nog vele publicaties opgeleverd waaronder De medeminnaars (1953) een sublieme roman over hoe je onafhankelijkheid plaatst tegenover burgerlijke aanpassing en het nog steeds kind blijven tegenover het volwassen worden. Ook zijn geboorteland vergeet hij niet, waarvan Suriname: Spiegel der vaderlandse kooplieden (1958) en Avonturen aan de Wilde Kust. De geschiedenis van Suriname met zijn buurlanden (1982) een goede getuigenis zijn. Enkele van zijn boeken, waaronder De laaiende stilte (1952) zijn vertaald.

Van Kempen beschrijft het leven van Helman in bijna alle facetten op prachtige wijze. Zijn research is geweldig. Ook typeert hij de auteur punctueel, zowel in de eerste versie – “rusteloos en overal” als in de verkorte uitgave – “pionier en rebel”. Hij laat zien dat Helman een bevlogen auteur is en daarbij zeer maatschappelijk betrokken. Ook prijst hij terecht zijn muzikaliteit. Dat hij in zijn recensies en aanverwante artikelen niet altijd even aangenaam overkomt, moet hij ook erkennen. Helmans leven en de beschrijving van zijn (literaire) werk volgt hij chronologisch en minutieus. Maar hoe zit het met de invloeden die Helman heeft ondervonden en wie heeft hij beïnvloed? Dat is iets wat in een dermate uitgebreide biografie te verwachten zou zijn, maar dat ontbreekt grotendeels. Helman was bevriend met heel wat grote namen – de dichter Hendrik Marsman, de filmmaker Joris Ivens, de schilderes Frida Kahlo, de verzetsman Gerrit van der Veen, en zelfs een Nobelprijswinnaar: Derek Walcott.

In een vloeiende, plezierige stijl legt Van Kempen dit alles bloot. Nu deze verkorte uitgave is verschenen zou een vervolg met literaire analyses en kritieken van zijn hand een welkome aanvulling zijn om deze onterecht ‘vergeten schrijver’ – hij werd slechts eenmaal onderscheiden met de Vijverbergprijs (nu Bordewijkprijs) – opnieuw voor het voetlicht te laten treden.

Kees de Kievid