Schokland toen en nu

Het eiland van Anna, Schokland en de geschiedenis van een thuis – Eva Vriend – Atlas Contact – 285 blz.

In augustus 2023 bracht ik samen met mijn man een bezoek aan Schokland, het voormalige eiland in de Noordoostpolder, dat sinds 1995 tot het Werelderfgoed behoort. Een heerlijk fiets- en wandelgebied, met onder meer een poëzieroute met werk van Nederlandse dichters. Maar vooral ook een fascinerende plek, als je bedenkt hoe mensen hier in vroeger tijden hebben gewoond en geleefd en hoe het hen en hun nazaten is vergaan nadat het eiland in 1859 op last van de overheid is ontruimd vanwege de vele overstromingen en de enorme armoede. Zo’n zevenhonderd eilandbewoners maakten toen met hun hele hebben en houden, inclusief sloopmateriaal van hun afgebroken woningen, de oversteek naar de wal om daar een nieuw bestaan op te bouwen.

In Het eiland van Anna vertelt historicus Eva Vriend de geschiedenis van Schokland en zijn bewoners, in het bijzonder de vissersfamilie Diender, die afkomstig is van het noordelijk deel van het eiland. Het leven van Anna Diender (1910-1988) is daarbij haar uitgangspunt. Daarnaast is Het eiland van Anna het verhaal van de auteur zelf, hoe zij te werk is gegaan bij haar onderzoek en hoe zij dat heeft beleefd. Het feit dat zij is opgegroeid als boerendochter in de Noordoostpolder speelt daarbij een rol. Aldus heeft het boek meerdere lagen en invalshoeken, die het tot een bijzonder leesavontuur maken. Een leeservaring vergelijkbaar met die van andere door Eva Vriend gepubliceerde boeken, zoals Het nieuwe land (2012), De helpende hand (2016) en Eens ging de zee hier tekeer (2020). Stuk voor stuk titels die goed zijn ontvangen. Veel lof was er steeds voor de wijze waarop de auteur persoonlijke levensverhalen van gewone mensen combineert met algemene historische aspecten. Diezelfde combinatie treffen we aan in Het eiland van Anna.

Eva Vriend koos als ondertitel voor haar boek ‘Schokland en de geschiedenis van een thuis’. Die ondertitel, en met name het woord ‘thuis’, suggereert een intense band tussen het eiland en de bewoners en hun nakomelingen. Ook meer dan anderhalve eeuw na de ontruiming is die band er, misschien wel sterker dan ooit. Het is juist die band die de auteur lijkt te fascineren.

Om dicht bij haar ‘onderzoeksobject’ te zijn schreef Eva Vriend haar boek op de zolder van het zogenaamde lichtwachtershuisje, dat op de noordpunt van het voormalige eiland staat. Na 1859 functioneerde deze plek lange tijd als vluchthaven voor vissers en schippers die over de Zuiderzee voeren. Tot in 1941 woonde er een lichtwachter met zijn gezin als enige eilandbewoners. Tegenwoordig is het een rijksmonument dat voor allerlei groepsactiviteiten kan worden afgehuurd.

Het verhaal over Schokland is opgebouwd uit vijf delen: Het eiland, De grootouders, De ouders, Anna, De neven en nichten. In de veelal korte hoofdstukken binnen deze delen zijn de geschiedenis van het eiland, de geschiedenis van de familie Diender – beginnend bij de in 1724 geboren Lijsje Louwen – en het onderzoeksverslag organisch met elkaar verweven. Handig daarbij zijn de twee kaartjes voor in het boek. Ze laten Schokland zien in circa 1859 en het IJsselmeergebied met daarin het voormalige eiland anno 2024. Bij het lezen heb ik ze regelmatig geraadpleegd.

De bijzondere positie van Anna Diender in het verhaal blijkt uit het inleidende hoofdstuk dat aan de vijf delen voorafgaat. De ongehuwde, in 1910 geboren Anna Diender, bewoonde na de dood van haar vader in 1948 in haar eentje een kleine eenkamerwoning in Brunnepe, een volkswijk aan de rand van Kampen. Het huis – haar geboortehuis – stond in de Schokkersbuurt, een straat die was vernoemd naar Schokland. Het is de plek waar Albert en Margje Diender, de grootouders van Anna, met hun eenjarig zoontje Hendrik en grootmoeder Magteldje, in mei 1859 terecht waren gekomen. Tot de meegenomen bezittingen behoorde een achttiende-eeuwse eikenhouten kabinetkast. Na de verhuizing groeide het gezin. Zo werd in 1865 Johannes Diender geboren, die de vader van Anna zou worden.

Anna was de jongste van negen kinderen. Zorgzaam als ze was, verzorgde ze haar ouders en andere familieleden tot de laatste snik. Ze was, wat je noemt, de ‘ogensluiter’ van de familie. Kort na het overlijden van haar vader werd de Schokkersbuurt gesloopt in verband met een grondige renovatie. Anna kreeg toen het verzoek mee te werken aan de reconstructie van haar huisje ten behoeve van het toekomstige openluchtmuseum, dat onderdeel zou zijn van het in 1948 opgerichte Zuiderzeemuseum in Enkhuizen. De oude kabinetkast zou dan een plaats krijgen in het museumhuisje. Anna stond open voor het verzoek. Hoewel ze er niet was geboren, voelde ze nog steeds een band met het verdwenen eiland, dat van grote betekenis was geweest voor haar familie. Op 12 januari 1949 liet ze de directeur van het museum weten: ‘Blij uw verzoek te hebben kunnen inwilligen, teken ik met de meeste hoogachting.’ Woorden die ze vast niet zou hebben geschreven als ze toen had geweten wat er uiteindelijk van de reconstructie van het huisje terecht zou komen in het pas in 1983 geopende buitenmuseum, zoals in een van de laatste hoofdstukken is te lezen.

Het eiland van Anna is gebaseerd op gedetailleerd en gedegen onderzoek. Eva Vriend raadpleegde vele archieven, verdiepte zich in achtergrondliteratuur – onder meer over armoede in de negentiende eeuw, de visserij, genealogische kwesties en de migratieproblematiek – interviewde een groot aantal nazaten van Schokkers, in het bijzonder van de familie Diender, organiseerde verhalenmarkten, sprak met deskundigen op allerlei gebied, werd lid van een koor dat Schokker liederen ten gehore brengt, enz. enz. De aldus verkregen informatie verwerkte ze met vaardige pen tot een meeslepend verhaal dat van begin tot einde boeit. Op integere wijze heeft ze de geschiedenis van het voormalige eiland tot leven gebracht net als die van de familie Diender. Het familieverhaal kan daarbij als voorbeeld dienen voor dat van andere Schokker families en hun nazaten. In alle opzichten is het boek – evenals de aansprekende foto’s en geluidsopnames op de website van de auteur – een uitnodiging is om (nogmaals) een bezoek te brengen aan Schokland.

Janneke van der Veer