Vergeet James Bond, maar niet Mrs. Burton

Agent Sonya – Ben Macintyre – vertaling: Marieke van Muijden – Boekerij – 410 blz.

In 1966 werden de VN-verdragen voor Burgerrechten en Politieke Rechten (BuPo) en voor Economische, Sociale en Culturele Rechten (EcSoCu) aanvaard. Een belangrijk artikel hierin zegt dat het verzamelen van informatie niet aan grenzen gebonden is. Daaruit blijkt dat spionage niet verboden is. Er is wel nationale wetgeving die deze praktijk sterk aan banden legt. Door geheime diensten van verscheidene naties wordt echter op ongeoorloofde wijze geheime informatie verzameld met diverse doelen. Vaak betreft dat het in handen zien te krijgen van afschrikwekkende wapens. Ook in dit boek is dat het geval: hoe kreeg Rusland de kennis om een atoombom te fabriceren? De protagonist van dit boek weet er alles van. Zij heet Ursula Kuczynski, geboren op 15 mei 1907 in Berlijn en overleden op 7 juli 2000, ook in Berlijn. Ben Macintyre beschrijft haar leven, met nadruk op haar diepgaande overtuiging van het communisme en haar daaraan gekoppelde activiteiten als spion. De auteur noemt haar zelfs “de belangrijkste vrouwelijke spion uit de geschiedenis”.

Ursula stamt uit een welgestelde familie van joodse afkomst, maar voelt zich sterk aangetrokken door het communisme. In 1924 sloot zij zich aan bij de links georiënteerde AfA-Bund (Allgemeine freie Angestelltenbund) evenals bij de KJVD (Kommunistischer Jugendverband Deutslands) en de Rote Hilfe, een organisatie die linkse activisten ondersteunt. Het mondt twee jaar later uit in haar lidmaatschap van de Kommunistischen Partei Deutschlands (KPD). Beroepsmatig volgt ze de academische opleiding tot bibliothecaris en richt de Marxistische Arbeiterbibliothek (MAB-Berlin) op. Korte tijd werkt zij bij het Ullstein Verlag, maar verliest haar baan door haar politieke standpunten en haar deelname aan de 1 mei-demonstratie. Treffend is dat diezelfde uitgeverij veel later (1977) haar memoires, Sonjas Rapport publiceert, nadat ze al in 1959 een autobiografisch werk publiceerde onder de titel Ein ungewöhnliches Mädchen.

Eind 1928 gaat ze werken in een boekhandel in New York, maar keert binnen een jaar terug naar Berlijn. Daar treedt ze in het huwelijk met de architect Rudolf Hamburger, eveneens lid van de KPD. Voor zijn werk vertrekt het paar naar Sjanghai (1930). Daar beginnen haar werkzaamheden als spion. Ze wordt door de journaliste Agnes Smedley in contact gebracht met Richard Sorge, een van de belangrijkste spionnen bij de GRU (GROe) voor de Sovjet Unie. Sorge werft Ursula als spion bij deze geheime dienst onder de codenaam Sonja. Dit was niet naar het zin van haar man en hun huwelijk strandt. In de Sovjet Unie krijgt zij een gedegen opleiding om het spionagewerk te kunnen uitvoeren.

Nu volgt haar indrukwekkende carrière als Sovjetagent. Ze is actief in achtereenvolgens Moskou, Mantsjoerije, Peking, Polen en Zwitserland. In 1937 ontvangt zij de Orde van de Rode Vlag van de Arbeid, een onderscheiding voor verdiensten. Nog in Zwitserland treedt zij voor de tweede maal in het huwelijk nu met de Engelsman Leon (Len) Beurton – voor hem liefde op het eerste gezicht, voor haar opdracht van hogerhand. Ook hij is agent voor de Sovjet Unie. Door het huwelijk krijgt Ursula de Britse nationaliteit. Het echtpaar woont tot 1950 in Great Rollright, Oxfordshire (“ons eerste echte thuis”), waar zij ogenschijnlijk als totaal onschuldige mevrouw Burton een dorpsleven leidt, nu onder de codenaam Sonya. Onder meer is zij betrokken bij de infiltratie van de GRU in de OSS, Operatie Hamer genoemd. In Engeland vindt overigens de belangrijkste taak in haar carrière plaats. Ze wordt koerier voor de natuurkundige Klaus Fuchs en is daarmee mede verantwoordelijk voor het verkrijgen door de SU van de geheimen om een atoombom te fabriceren! Hoe kon het dat ze de Britse contraspionage zo goed om de tuin heeft weten te leiden?

Door de ontmaskering van Fuchs moet ze Engeland ontvluchten en ze vestigt zich in de DDR onder de naam Ruth Werner. Daar blijft zij lang actief in het inlichtingenwerk, tot haar ontslag wegens het open laten staan van een kluisdeur. Ze houdt zich keurig aan haar geheimhoudingsplicht totdat haar bovengenoemde, licht gecensureerde, memoires in 1977 (in 2006 ongecensureerd) verschijnen. De communistische waardering voor haar verrichtingen blijkt uit de onderscheidingen die zij mocht ontvangen: in 1969 de tweede Rode Vlag, in 1977 de Nationalpreis eerste klasse en de Karl Marx Orde en tenslotte postuum de Orden der Freundschaft (2000).

Veel meer dan een opsomming van Ursula’s activiteiten, brengt Macintyre haar persoonlijkheid, drijfveren en innerlijke gedachtewereld naar voren. Hoe zij als jong meisje worstelt met haar afkomst en in het communisme haar ideaal ontdekt. De auteur beschrijft haar problemen met het telkens moeten ‘uitbesteden’ van haar kinderen en hoe dat op haar gevoel werkt, maar waar zij toch haar ‘plicht’ stelt boven de tijdelijke scheidingen van haar geliefden. Wanneer Stalin en Hitler een niet-aanvalsverdrag sluiten heeft zij het zeer moeilijk. Immers heeft zij zelf meegewerkt aan het (onuitgevoerde) plan van Stalin om Hitler te vermoorden. Zij voelt zich verraden. Ook maakt de auteur gewag van haar romantische avontuurtjes

Op het platteland in Engeland, waar zij dorpeling onder de dorpelingen is, voelt zij zich het meest thuis, maar haar geheime leven in tegenstelling daartoe gooit menigmaal roet in het eten. Macintyre weet door al deze persoonlijke zaken de echte Ursula tot leven te brengen en ondanks alles een grote sympathie voor deze vrouw op te wekken.

Het kan weer eens gezegd worden: de werkelijkheid is vaak boeiender dan de fantasie. Misschien zijn kleine fictionele fragmenten binnen de overheersende werkelijkheid juist datgene wat Macintyre’s boek tot een geweldige belevenis maakt. Geen James Bond met zijn martini’s, “Shaken, not stirred” (geschud, niet geroerd) en zijn Tuxedo’s (smokings), maar een glaasje rode wijn gedronken door een ‘gewone’ vrouw.

Ben Macintyre staat zeer hoog in het rijtje van uitmuntende fictie en non-fictie spionage als The Thirty-Nine Steps door John Buchan, The Spy who came in from the cold door John Le Carré en Epitaph for a spy door Eric Ambler. Oorspronkelijk Nederlands is aan te raden Dubbel Spion door Peter van Wermeskerken. Dit boek is een kroon op het werk van Macintyre.

Kees de Kievid