Rusland van Tsjechov tot Poetin
Het brilletje van Tsjechov. Reizen door Rusland – Michel Krielaars – Atlas Contact – 415 blz.
In juli 1904 overleed de schrijver Anton Tsjechov in het kuuroord Badenweiler in het Zwarte Woud. Hij was pas 44 jaar oud, maar twintig jaar tuberculose had zijn lichaam gesloopt. In juli 2004 reisde Michel Krielaars in het kader van een reportage over de honderdste sterfdag van de schrijver voor het Cultureel Supplement van NRC Handelsblad naar hetzelfde Badenweiler. Daar kreeg hij het idee om een boek over Tsjechov te schrijven. Toen Krielaars drie jaar later werd benoemd tot correspondent van de krant in Moskou kon hij zijn plan uitvoeren. Maar Het brilletje van Tsjechov is veel meer geworden dan een boek over de schrijver. Het is ook – en misschien wel vooral – een boek over Rusland, over de Russen en over de bewogen en soms zelfs bizarre geschiedenis van het land.
De ondertitel van het boek is Reizen door Rusland. Dat is wat Krielaars doet, hij ‘bereist’ het leven van Anton Tsjechov. Van de zuidelijk gelegen provincieplaats Taganrog waar de schrijver in 1860 werd geboren als zoon van een koopman in koloniale waren tot het luxueuze Badenweiler waar hij overleed, alle plaatsen in Rusland die van enig belang zijn geweest in het leven van de schrijver worden door hem bezocht. Tsjechov verbleef het liefst in Moskou, de stad waaraan hij tijdens zijn studie medicijnen verknocht was geraakt.
Petersburg vond hij te koel, te afstandelijk. Een groot deel van zijn leven woonde hij samen met zijn broers en zussen. Met hen bracht hij vaak de hete zomers door op landgoederen in de buurt van Moskou. Daar vond hij ook de rust om te schrijven. In 1892 verwierf hij een eigen landgoed, Melichovo. Vanaf 1894 verbleef hij regelmatig in Jalta, aan de Zwarte Zee. Het subtropische klimaat zou goed zijn voor zijn tuberculose. In 1900 kocht hij daar, in het dorp Goerzoef, een stuk land. Het lag direct aan zee, de ideale plek voor een datsja met een prachtig uitzicht over het water. De vele buitenlandse reizen van Tsjechov naar Oostenrijk, Italië en Frankrijk laat Krielaars voor wat ze zijn. De barre tocht die de schrijver in 1890 ondernam naar de strafkolonie op het eiland Sachalin, helemaal achter in Siberië, maakt Krielaars wel opnieuw. Per trein, boot en Landrover. Langzaam, waardoor de enorme afstanden goed tot je doordringen.
In Moskou en op die reizen gaat het over Tsjechov en zÃjn Rusland, maar het gaat ook over de Russen van nu en hún leven. Natuurlijk ook over het Rusland van het communistische experiment. Krielaars praat met medereizigers, met bewoners van dorpjes en stadjes, met oude en met jonge mensen. Hun kleine, persoonlijke verhalen vormen accenten – soms indrukwekkend, soms ontroerend – bij het grote verhaal van de geschiedenis. In ruim zeventig korte journalistieke stukken maakt Krielaars inzichtelijk hoe het Rusland van nu heeft kunnen ontstaan, maar laat hij ook zien hoe heden en verleden op elkaar lijken. Hoe het kan dat een president zich als een tsaar kan gedragen.
In de vijf jaar die Krielaars als correspondent in Rusland doorbracht werd er natuurlijk ook geschiedenis geschreven. Zo ontwikkelde Vladimir Poetin zich in de jaren tussen 2007 en 2012 steeds meer tot een bijna absoluut heerser. De recente gebeurtenissen op de Krim laten een oppermachtige Poetin zien, een nieuw soort tsaar. Hij heeft macht en bestuurt het enorme rijk met behulp van een kleine groep getrouwen. Daarbij is zijn wil tevens wet. Of, anders geformuleerd, geen rechter in Rusland zal een beslissing durven nemen die Poetin onwelgevallig is. Miljoenen Russen haten Poetin, zien hem liever vandaag dan morgen vertrekken. Maar een veel groter deel van de bevolking vindt hem eigenlijk wel de juiste man op de juiste plaats. Veel Russen zijn van mening dat zonder zo’n krachtige leider aan het roer hun land waarschijnlijk in een chaos zou veranderen. Zij dragen hem op handen.
Voor iedereen die soms moeite heeft het hedendaagse Rusland te begrijpen, maar dat wel nastreeft is Het brilletje van Tsjechov een aanrader. Maar ook wie vooral in de schrijver Tsjechov is geïnteresseerd komt aan zijn trekken. Al was het alleen maar omdat allerlei maatschappelijke en sociale ontwikkelingen in het Rusland van Tsjechov hun sporen hebben nagelaten in zijn verhalen en toneelstukken en Krielaars daar uitvoerig aan refereert. Zo wordt de gestage teloorgang van de Russische adel omstreeks 1900, te wijten aan een gebrek aan dadendrang, natuurlijk nergens mooier en weemoediger verwoord dan in het toneelstuk De kersentuin. Ook het beroemde verhaal De dame met het hondje heeft een plek gekregen. Zowel in het boek als op de prachtige omslag.
