De naakte waarheid over lichaamsbedekking
Bloot of bedekt – Mineke Schipper – Uitgeverij Prometheus – Bert Bakker – 280 blz.
Een tijdje geleden kwam ik beroepsmatig voor de eerste keer in contact met een islamitische vrouw van Turkse oorsprong die een hoofddoek droeg. Toen ik haar een hand wilde geven, weigerde ze met de woorden: “Ik hou niet zo van lichaamscontact, ik heb zweethanden”. Ik vond dit eigenaardig totdat ik toevallig kort daarop het boek Bloot of bedekt las van Mineke Schipper. We lezen daar het volgende over de opvatting van sommige orthodoxe islamitische gelovigen over het geven van een handdruk: “Wanneer je als man een vrouw begroet, gaat haar handdruk via het bloed naar je hart, met een door Satan ingegeven onkuis verlangen als gevolg.”
Het idee voor dit boek ontstond bij auteur Mineke Schipper toen zij werkte aan het boek Overal Adam en Eva (2012). Hierin vergeleek ze de verhalen over de eerste mensen in het jodendom, het christendom en de islam. De vraag borrelde op waarom de meeste mensen bepaalde delen van hun lichaam, zoals handen en neus, vaak met een gerust hart laten zien terwijl andere, zoals genitaliën of billen, meestal angstvallig verborgen worden gehouden.
Drie factoren hebben in grote mate bepaald dat de mens zich is beginnen te kleden: bescherming, versiering en schaamte, geleidelijk aangevuld met een vierde factor: de nadruk op het sekseverschil. Een belangrijk misverstand wordt reeds onmiddellijk door de auteur uit de wereld geholpen: schaamte bestond reeds voordat mensen kleren aanhadden en is niet verdwenen door het bedekken van de schaamstreek. Kijken is vergelijken: schaamte ontstaat zodra iemand die afwijkt van vereist groepsgedrag afgekeurd of uitgelachen wordt.
In het eerste hoofdstuk van het boek gaat Mineke Schipper verder in op de menselijke schichtigheid over seksualiteit en genitaliën. Alles begon toen de mens rechtop begon te lopen en meteen de hele kwetsbare voorkant letterlijk bloot gaf. Vermoedelijk was dit niet onmiddellijk een aanleiding om tot lichaamsbedekking over te gaan. Getuigenissen uit het vrij recente verleden van westerlingen die bij naakt levende volkeren verbleven, tonen aan dat deze geen enkele gêne voelden bij het zien van elkaars blote lijf. Bij die volkeren namen de mannen ook dikwijls zelf de verantwoordelijkheid om te voorkomen dat “het vlees in beweging kwam”, zoals de Palestijnse geestelijke Johannes Moschus het in de zesde eeuw omschreef. Vandaar het voorkomen van penishouders bij heel wat volkeren vroeger en nu nog altijd. Ook tijdens de Renaissance kenden we een bekende Europese variant: de braguette of kullezak. In een volgend hoofdstuk beschrijft de auteur hoe in verschillende tijden en culturen vaak uiteenlopende lichaamsdelen tot opwindingsgebied zijn verklaard, en soms het hele lijf. Variatie troef: vrouwenhaar, gewoon kijken naar iemand, borsten en decolletés of gewoon een handdruk. Veel kledingregels werden opgelegd om opwinding in te dammen. Vooral vrouwen werden onderworpen aan regels die voorschreven wat kuis was en wat niet. Maar zelfs dan nog leidden de zichtbare lichaamsdelen (gezicht, voeten) tot conclusies over de bedekte.
Het zijn vooral de drie grote monotheïstische godsdiensten (jodendom, christendom en islam) die een zeer grote invloed hebben uitgeoefend – en nog steeds uitoefenen – op regels inzake lichaamsbedekking. Hier lezen we dat deze godsdiensten soms leentjebuur hebben gespeeld. Zo blijkt het karakteristieke keppeltje van de Joden afkomstig te zijn van een kerkelijk kapje dat in de middeleeuwse christelijke kerk gedragen werd. De islam nam op haar beurt de al dan niet gezicht bedekkende sluier over van andere tradities. De moslimgeestelijken en –geleerden hebben dit kledingstuk tot islamitisch kuisheidsattribuut verklaard. Een van de meest interessante delen van het boek handelt trouwens over wat de Koran vermeldt over lichaamsbedekking en wat de overlevering hiervan gemaakt heeft. Een onderwerp dat in heel wat landen nog altijd brandend actueel is en de auteur zeer na aan het hart ligt. Het boek eindigt met een aantal aspecten over protest tegen bloot en bloot als protest.
Een van de meest hilarische delen van het boek handelt over de zogenaamde zoogkwestie in de islamitische wereld. Een canonieke islamitische overlevering stelt dat een man die vijf keer de borst heeft gekregen van een vrouw automatisch familielid wordt en aldus geen seksuele relatie mag onderhouden met die vrouw. In 2007 stelde een Egyptische dokter dat dit advies van de profeet de perfecte oplossing zou bieden voor het probleem van ongewenste omgang tussen mannen en vrouwen op het werk. Doorheen het ganse boek komen trouwens nog een paar passages voor van voorschriften en gebruiken die op de lachspieren werken, maar die dikwijls heel schrijnend zijn voor degenen die ze moeten ondergaan. In de meeste gevallen zijn dat de vrouwen.
De schrijfster van het boek, Minneke Schipper, is emeritus hoogleraar interculturele wetenschap aan de universiteit Leiden. Voor haar boek Trouw nooit met een vrouw met grote voeten kreeg ze in 2005 de Eurekaprijs voor wetenschapscommunicatie. Het werk leest zeer vlot, is heel toegankelijk geschreven met hier en daar een knipoogje en het bevat veel informatie. Het is doorspekt met anekdotes en ook met veel persoonlijke (meestal buitenlandse) ervaringen van de auteur. Sommige hoofdstukken missen een duidelijke structuur en opbouw waarbij de auteur soms wat van de hak op de tak springt. Het boek is goed onderbouwd met een duidelijke bronvermelding zowel voor het inhoudelijke als de foto’s. Het midden van het boek bevat een katern met kleurenfoto’s. De tekst zelf bevat nog heel wat zwart-witillustraties. Achterin zijn nog een bibliografie en personenregister opgenomen. Het bekende ‘Judgments’ van de Canadese kunstenares Rosea Lake is dé perfecte coverfoto voor dit boek.
Een heel goed en toegankelijk boek over lichaamsbedekking en schaamte. Echt een aanrader!
Kris Muylle
