Groot dankzij het kleine

Veel, klein en curieus – Geertje Dekkers – Spectrum – 214 blz.

Op 26 augustus 2023 is het precies 300 jaar geleden dat een van de opmerkelijkste Nederlandse natuuronderzoekers stierf: Antoni van Leeuwenhoek. Deze Delvenaar was zonder meer een bewonderenswaardig man. Als autodidact wist hij een plaats te veroveren in een wereld waar veel van zijn collega’s uit een gefortuneerd milieu kwamen, het Latijn – de taal van de wetenschap – beheersten en een gedegen academische opleiding hadden gekregen. Maar Antoni van Leeuwenhoek was buitengewoon nieuwsgierig, gedreven en vooral ook heel handig, zo leert ons Veel, klein en curieus van historicus en wetenschapsjournalist Geertje Dekkers.

Antoni van Leeuwenhoek ziet het levenslicht op 24 oktober 1632 in Delft als zoon van een mandenmaker en de dochter van een bierbrouwer. Het doopregister van de Nieuwe kerk vermeldt zijn naam op dezelfde bladzijde als zijn bekende stads- en tijdgenoot, de schilder Johannes Vermeer. Hij doet bij de Schotse lakenhandelaar William Davidson in Amsterdam ervaring op en start na zijn huwelijk een textiel- en fourniturenhandel in Delft. Hij zal deze job combineren met een aantal openbare ambten op het Delftse stadshuis. Het is niet geheel uitgeklaard op welke manier van Leeuwenhoek in contact komt met microscopen. Mogelijks speelden stadsgenoten zoals de arts Reinier de Graaf of de lenzenspecialist Johan van der Wyck hierin een rol. In ieder geval waren microscopen al in gebruik maar hoe van Leeuwenhoek te werk ging bij de productie van zijn lenzen bleef een goed bewaard geheim. Zijn zelf gemaakte instrumenten en waarnemingen leverden hem internationaal aanzien op. Tal van vorsten zoals tsaar Peter de Grote, de Engelse koning Karel II, Frederik van Pruisen en bekende tijdgenoten zoals Liebniz, vader en zoon Huygens en Locke brachten hem thuis een bezoek. Hij hield de wetenschappelijke wereld op de hoogte van zijn ontdekkingen door de vele brieven en artikels die hij (na vertaling door anderen) stuurde naar de prestigieuze Royal Society of London. Antoni van Leeuwenhoek zal in latere eeuwen vooral gevierd worden voor zijn ontdekkingen in de microbiologie. Zo ontdekte hij in 1674 in het water van het Berkelse Meer tal van kleine waterdiertjes die hij later ook in peperwater observeerde. Maar Antoni van Leeuwenhoek enkel lauweren omwille van zijn ontdekking van micro-organismen is de man oneer aandoen. Op talrijke terreinen observeerde en beschreef hij in het comptoir in zijn slaapkamer met woorden, tekeningen en demonstraties zijn ontdekkingen zoals zaadcellen, de globulen in bloed, de haarvaten, de lichaamsdelen van een bij, eitjes van luizen en zijdewormen, huidschilfers, mineralen, zaden, de structuur van hout enz. Kortom, niets ontsnapte aan de nieuwsgierigheid van Antoni van Leeuwenhoek.

Met Veel, klein en curieus levert Geertje Dekkers een zeer goed onderbouwde biografie af. De lijst met noten beslaat liefst 41 bladzijden. Ieder feit of bewering over Antoni van Leeuwenhoek bevat een verwijzing naar een publicatie. De bibliografie is omvangrijk en is opgedeeld in niet-uitgegeven bronnen, brievenuitgaven, primaire literatuur, websites en secundaire literatuur. Een register sluit het boek af. Veertig zwart-witafbeeldingen illustreren het boek. De twee kaftflappen bevatten een stratenplan van Delft.

De auteur hanteert een laagdrempelige stijl waardoor het boek door een breed publiek kan gelezen worden en een wetenschappelijke opleiding zeker niet nodig is. De nadruk ligt niet alleen op de bijdragen van van Leeuwenhoek tot de wetenschap maar ook op de punten waar hij de bal volledig missloeg en vol overtuiging deze verkeerde mening koppig bleef verdedigen. Zo was hij – net als zijn collega Jan Swammerdam – tegen de leer van de spontane generatie maar hij geloofde dat de ‘zaaddiertjes’ (sperma) van de man alle lichaamsonderdelen in een kleine vorm bevatten die mens of dier zou bezitten bij de geboorte. Antoni van Leeuwenhoek deed ontzettend veel observaties maar zal er nooit toe komen om een systematische duiding of een synthese van zijn inzichten te formuleren.

Tot slot nog een opmerkelijk detail: Antoni van Leeuwenhoek werd net geen 91 jaar, een voor die tijd zeer hoge leeftijd. Meer nog: toen hij op het laatst van zijn leven ziek werd en last kreeg van zijn middenrif analyseerde en beschreef hij zijn klachten en kwam hij op het idee om het middenrif (van een schaap en een koe) te onderzoeken. In de medische wetenschap spreekt men nu nog altijd van de ziekte van van Leeuwenhoek (Leeuwenhoek’s disease), een vrij zeldzame aandoening.

Van de vijf kinderen die Antoni van Leeuwenhoek kreeg met zijn eerste echtgenote Barbara de Meij, overleefde enkel Maria. Ze bleef haar ganse leven ongehuwd en woonde in bij haar vader. Ze zorgde 16 jaar na zijn dood voor een gedenkmonument in de Oude Kerk in Delft dat nog altijd kan bewonderd worden. De tekst vat zijn leven en verdiensten samen: ‘Die de verborgenheden der natuur en de geheimen der natuurkunde met behulp van microscopen, door hem zelf uitgevonden en verwonderlijk kunstig vervaardigd, door rusteloozen ijver en onderzoek, heeft ontsluierd en in de Nederlandsche taal beschreven, waardoor hij zich buitengewoon verdienstelijk heeft gemaakt tegenover de geheele wereld.’

Kris Muylle