Hoe DNA de wereld vormgeeft

Het DNA van het leven op aarde – Richard Dawkins – vertaling: Aad Janssen, Koos Mebius en Pon Ruiter – Nieuw Amsterdam – 384 blz.

De Britse evolutiebioloog Richard Dawkins (1941) nodigt ons uit om de evolutionaire geschiedenis te benaderen als een levend manuscript, waarin elk organisme een eigen genetisch dossier met zich meedraagt. In zijn betoog legt hij uit hoe de fysieke kenmerken van dieren en planten niet zomaar willekeurige vormen zijn, maar de afdrukken van eeuwenoude omgevingen en aanpassingen. Dawkins combineert wetenschappelijke precisie met een toegankelijke schrijfstijl en sterke visuele ondersteuning, zodat ook lezers zonder uitgebreide achtergrond in de biologie de essentie van zijn ideeën kunnen begrijpen.

Genen als historische archieven

Dawkins’ uitgangspunt is dat elk levend wezen fungeert als een levend archief. Wat wij op het eerste gezicht zien – de huid, de lichaamsvorm en het gedrag – is in feite een uitgebreid verslag van de evolutionaire uitdagingen en successen van voorouders. Hij begint het fraai geïllustreerde boek met enkele voorbeelden van camouflage en mimicry, het vermogen van een organisme om zich voor te doen als een ander. Zo lijkt de huid van de woestijnhagedis een levendig landschap te onthullen van zand en stenen, als een echo van de barre, dorre omgeving waarin zijn voorouders hebben overleefd. Het principe dat de uiterlijke kenmerken als een gedetailleerde beschrijving van oude ecosystemen interpreteert, vormt de rode draad van Dawkins’ betoog.

Natuurlijke selectie en adaptatie in de praktijk

Een ander voorbeeld is het broedparasitisme bij de koekoek. Dawkins legt uit hoe vrouwelijke koekoeken hun eieren aanpassen aan de kleur en patronen van de eieren van hun gastouders. Natuurlijke selectie dwingt een koekoek die eieren legt in de nesten van verschillende vogelsoorten om de eierkleuren perfect af te stemmen op de eieren van de specifieke soort, zodat deze niet worden uitgestoten door de gastouders. Dit mechanisme toont aan hoe genen in staat zijn subtiele, maar cruciale aanpassingen te coderen. Een bijkomende illustratie heeft betrekking op de evolutie van schildpadden. Dawkins beschrijft hoe de voorouders van moderne schildpadden zich aanpasten aan een wisselende levenswijze, waarbij zij eerst van een aquatische naar een terrestrische omgeving evolueerden en later weer gedeeltelijk terugkeerden naar het water. De fysieke kenmerken van schildpadden – zoals de vorm van hun schild en de aanwezigheid van gepantserde borstplaten – worden gepresenteerd als een levend bewijs van deze complexe evolutionaire trajecten.

Wetenschappelijke toegankelijkheid en diepgang

Dawkins slaagt erin complexe onderwerpen zoals mutatie, natuurlijke selectie en seksuele recombinatie op een begrijpelijke manier uiteen te zetten. Door de metafoor van een levend manuscript (palimpsest), waarin elke generatie een nieuwe bladzijde toevoegt aan het verhaal van het leven, maakt hij het onderwerp toegankelijk voor een breed publiek. Tegelijkertijd biedt het boek voldoende diepgang voor lezers die meer willen weten over de onderliggende mechanismen. Zo wordt er bijvoorbeeld ingegaan op hoe kleine, ogenschijnlijk willekeurige veranderingen in het DNA op de lange termijn kunnen leiden tot ingrijpende aanpassingen. Ook de bespreking van hoe natuurlijke selectie op genniveau werkt, vormt een belangrijk onderdeel van het betoog. Dawkins benadrukt dat organismen dragers zijn van genetische informatie en dat de ware kracht van evolutie schuilt in de manier waarop genen van generatie op generatie worden doorgegeven en verfijnd. Dit vormt trouwens de kerngedachte van The Selfish Gene, het bekende boek van Dawkins uit 1976 waarmee hij wereldfaam verwierf. Interessant is Dawkins’ speculatie over hoe toekomstige technologieën zoals geavanceerde DNA-analyse ons in staat kunnen stellen om het evolutionaire verleden nog gedetailleerder te reconstrueren. Dit opent boeiende perspectieven, maar blijft in dit boek vooral een korte zijweg zonder diepere uitwerking.

Conclusie

Dawkins blijft een begenadigd verteller met een scherp inzicht in de logica van evolutie. Zijn voorbeelden zijn helder, zijn schrijfstijl toegankelijk en zijn metaforen effectief. Toch mist dit boek de vernieuwingsdrang en scherpte die zijn eerdere werken zo invloedrijk maakten. Voor nieuwkomers in de evolutiebiologie vormt het een uitstekend startpunt, maar doorgewinterde Dawkins-lezers zullen zich mogelijk afvragen of het werk niet grotendeels een herhaling van eerder gepubliceerde inzichten is.

Kris Muylle