Op zoek naar oneindigheid

M.C. Escher. Anders bekeken – Micky Piller & Kristoffel Lieten – Uitgeverij Unieboek / Het Spectrum – 256 blz.

De Nederlandse kunstenaar en graficus Maurits Cornelius (Mauk) Escher (1898 – 1972) is bij velen, vooral bij de wat oudere generatie, een bekende naam. Zijn prenten voeren je mee naar werelden vol verwondering. Op het eerste gezicht lijken zijn beelden in onze dagelijkse werkelijkheid te passen maar al snel voel je dat er iets wringt: water stroomt naar omhoog of vogels veranderen geleidelijk in vissen. Escherkenner Micky Piller en emeritus hoogleraar en antropoloog Kristoffel Lieten laten je in deze prachtig verzorgde uitgave kennismaken met het leven en werk van Escher. De nadruk ligt hierbij op het ontwikkelingsproces dat hij als kunstenaar doormaakte.

De essentie van de werkelijkheid

Wat dit boek bijzonder maakt, is dat de auteurs breken met de klassieke indeling van Eschers oeuvre. Gewoonlijk wordt zijn werk opgesplitst in een Italiaanse periode tot 1935, en de latere periode waarin zijn iconische prenten ontstaan. Piller en Lieten laten echter zien dat ook zijn Italiaanse werk al bol staat van experimenten met perspectief. Die prenten tonen bovendien niet zozeer de realiteit, maar wel wat Escher als de essentie ervan beschouwde. Voor hem woog een sterke compositie zwaarder dan een natuurgetrouwe weergave. Deze kenmerken vormen een rode draad doorheen Eschers ganse werk.

Een vroege fascinatie voor perspectief

De fascinatie van Escher voor perspectief is er al van jongs af aan. Zo was Escher vertrouwd met Japanse prenten. Zijn vader behoorde tot de groep Nederlandse ingenieurs die in de tweede helft van de negentiende eeuw in Japan rivieren kanaliseerden en havens aanlegden. Bij zijn terugkeer nam hij een grote collectie Japanse kunst mee. In deze prenten wordt diepte gesuggereerd door het gebruik van achter elkaar liggende schermen. Escher zal de techniek overnemen in enkele prenten. Op zijn vijftiende kreeg Escher een Kodakbox. Bij een bezoek aan Parijs in 1913 neemt hij geen foto van de Eiffeltoren maar hij laat het perspectief eronderdoor zien. Hij verraadt daarmee hoe vrij en onbevangen hij als puber om zich heen keek.

Na de oorlog begint Escher te spelen met twee- en driedimensionaliteit binnen één beeldvlak. Reptielen maken zich los uit een tekening, kruipen via allerlei voorwerpen over een tafel om ten slotte terug in het platte vlak te glippen.

Knippermoment

Langzaam maar zeker worden abstracte ideeën als eeuwigheid en oneindigheid, of orde en chaos, onderwerp van Eschers prenten. Escher was tijdens zijn grafische opleiding in Haarlem al in contact gekomen met technieken die dicht tegen vlakvullingen aanliggen. Bij zijn bezoek aan het Alhambra in Granada en aan de Mezquita in Cordoba kopieert hij een Moorse vlakvulling en mozaïeken. De pure abstracte voorstellingen vervangt hij echter door herkenbare figuren: vissen, vogels, reptielen, mensen, kikkers enzovoort. Hij ontwikkelt zelfs zijn eigen ‘mythische soorten’, zoals het wentelteefje dat zich als een wiel voortbeweegt.

Het was een onvoorstelbaar gecompliceerd en tijdverslindend geploeter. Gelukkig kon hij rekenen op de hulp van zijn halfbroer Beer, hoogleraar geologie en kristallografie in Leiden. Escher ontdekt hoe hij zijn patronen kan schuiven, draaien en spiegelen. Maar hij ging nog verder.

De kunst van het bedotten

In zijn Metamorphosen zet hij de vlakvulling in beweging en uiteindelijk bereikt hij zijn ultieme doel: de oneindigheid waarbij begin en eind van de prent identiek zijn en aan elkaar worden gemonteerd. Door zijn contacten met wiskundigen creëert hij zijn cirkellimieten, waarvan Ringslangen een indrukwekkend voorbeeld is. In de tussentijd brengt hij zijn liefde voor het heelal tot uitdrukking door de creatie van fictieve planetoïden en sterren die hij ineenzet met veelvlakken. Dé ultieme Escherwerken voor veel liefhebbers zijn echter de onmogelijke constructies die hij ontwerpt met behulp van bevriende wiskundigen. Het knappe van Escher is dat de ongerijmdheid niet onmiddellijk opvalt. Maar iets knaagt en je begint de gebouwen nader te bekijken en dan ontdek je wat er gebeurt. Dit is het Escher knippermoment. Escher zei regelmatig dat zijn prenten ‘een spel’ waren waarmee hij de kijkers van zijn prenten in de maling wilde nemen. ‘Bedotten’ noemde hij het zelf.

De mens achter het beeld

Piller en Lieten hebben talloze bronnen gebruikt voor dit boek. Eschers vader hield een dagboek bij tot aan zijn dood in 1939. Escher zelf schreef talrijke brieven en hield veel bij: reisdagboeken, agenda’s vol aantekeningen, de voorbereidingen voor lezingen, de interviews en zijn eigen publicaties. Zo krijgen we ook een beeld op de mens Escher. Hij was niet de man van de grote uitspraken en controverses. Het interessante is dat ook de nodige aandacht uitgaat naar de prenten zelf en de technieken van Escher om ons te ‘bedotten’. Het boek bestaat uit 25 hoofdstukken met zeer veel illustraties en zwart-witfoto’s. Achterin vinden we nog uitleg over de grafische technieken van Escher, een beknopte biografie met jaartallen, een lijst van boeken van en over Escher, noten en de illustratieverantwoording.

M.C. Escher. Anders bekeken is een liefdevol samengestelde uitgave die zowel doorgewinterde Escherfans als nieuwe lezers veel te bieden heeft. Het boek leert je niet alleen anders kijken naar Eschers werk, maar ook naar de wereld zelf. Een aanrader voor wie houdt van verwondering en van het spel tussen orde en illusie.

Kris Muylle

Meer boeken over Kunst & Cultuur