Aanpassen of sterven

De opstand van de natuur – Philipp Blom – Vertaling: W. Hansen – Uitgeverij De Bezige Bij – 314 blz.

De klimaatopwarming vormt de komende decennia ongetwijfeld een van de belangrijkste uitdagingen voor de mensheid. De Duitse schrijver en historicus Philipp Blom is hierover zeer expliciet: de mens zal moeten veranderen om de gevolgen van de klimaatverandering te overleven. Hij trekt hierbij parallellen met een klimaatverandering die zich voordeed in het recente verleden: de kleine ijstijd tussen 1570 en 1700.

De historische bronnen uit die tijd zijn overduidelijk: er deed zich effectief een significante afkoeling van het klimaat voor. De daling van de gemiddelde temperatuur wordt geschat op twee graden en in vergelijking met de late middeleeuwen zelfs vier graden. De reden voor de afkoeling is niet gekend maar de wetenschappelijke bewijzen zijn er. Andere bronnen bevestigen het fenomeen. Pieter Bruegel de Oude en Hendrick Avercamp vereeuwigden de strengere winters in hun schilderijen. De wijngrens verschoof 500 kilometer meer naar het zuiden. De Theems vroor in de beschouwde periode liefst 12 winters dicht. Scholen haring doken nu plots voor de kusten van Engeland op. De oogsten leverden duidelijk minder op.

Dit alles bleef niet zonder gevolgen. Maatschappelijke evoluties die al aan de gang waren, werden in geruime mate versterkt, aldus Blom. Het op hol geslagen klimaat was volgens godsdienstfanaten duidelijk een straf van God. Gevolg: de heksenvervolgingen namen in belangrijke mate toe in het noorden van Europa en vooral in Duitstalig Europa. Deze spaarden niemand. Philipp Blom brengt bijvoorbeeld het verhaal van de vrouw van betaalmeester Peter Lemp, een van de vooraanstaande burgers uit de Zuid-Duitse stad Nördlingen. Rebekka Lemp werd in 1589 valselijk van hekserij beschuldigd en, na lijfstraffelijke ondervraging, als heks verbrand.
Net zoals in de evolutietheorie van Darwin, was degene die zich het best kon aanpassen aan de versnellende maatschappelijke evoluties, de meest succesvolle. Een natie als Spanje slaagde hier niet in. De macht van de aristocratie in dit land werd immers bepaald door een rigide standsethos dat de adel elke commerciële activiteit verbood. De morisken werden in 1609 het land uitgezet. Dit waren de laatste voormalige mohammedaanse inwoners van Spanje, die zich onder dwang tot het christendom moesten bekeren. Het waren nu net deze morisken die door hun uitstekende contacten met de handelscentra in islamitische landen een sleutelrol speelden in de mediterrane handel. De fatale verzwakking van handel en nijverheid in Spanje werd lang verbloemd door de financiële rijkdom uit de koloniën. Piet Hein die de halve Spaanse schatvloot onderschepte, bracht de fatale klap toe.

De thuisnatie van Piet Hein slaagt er wel in om een antwoord te bieden op de veranderende omgeving. Amsterdamse kooplui kopen graan aan in de Baltische staten en verkopen dit aan de rest van Europa. Een beurs wordt opgericht waar de handel in aandelen floreert. Er treedt zelfs een eerste beurscrash op ten gevolge van speculatie in… tulpen. Het mercantilisme ontstaat. De hoogste betrachting van deze nieuwe theorie is een positieve handelsbalans. Exponent is de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Deze maatschappij toont evenwel op schrijnende manier aan hoe de economische groei het gevolg is van militair geweld en slavernij. De maatschappij verandert ingrijpend. De landbouw staat niet meer alleen in voor de eigen voedselvoorziening maar creëert overschotten die met winst worden verkocht. Deze veranderingen hebben ook hun weerslag op het denken. De macht van de empirische waarneming en de logische deductie wint langzaam terrein. De Franse hoogleraar filosofie Pierre Bayle beschouwt hemellichamen zoals kometen als zuiver fysische verschijnselen en niet als voorboden van onheil. Met een rustige rationaliteit en strenge methodische indeling betoogt Spinoza in 1677 dat God niet meer is dan een mythologisch beladen synoniem voor de natuurwetten. Gebeden zijn zinloos, wonderen onmogelijk en hemel en hel bakerpraatjes. De verlichtingsfilosofen openen de deur naar het moderne denken en naar onze idealen van gelijkheid en het recht op het uiten van de eigen mening. Maar er is een dualiteit tussen zeggen en handelen zo vertelt Blom fijntjes. Voltaire bijvoorbeeld investeert in plantages waar zwarte slaven zijn tewerkgesteld. Godsdienst beschouwt hij als iets noodzakelijks om het gepeupel in bedwang te houden. Er zijn gelukkig andere stemmen. Denis Diderot bijvoorbeeld veroordeelt de slavernij en het kolonialisme.

Journalist en historicus Philipp Blom heeft met zijn boek een helder betoog geschreven over de veranderende maatschappij in de loop van de 17de en 18de eeuw. De auteur bevestigt zijn reputatie van een bevlogen en geboren verteller. Hij weet de aandacht vast te houden en zeer goed de juiste personen en anekdotes uit te kiezen zoals het hierboven aangehaalde verhaal van Rebekka Lemp. Alhoewel de klimaatverandering zeker bepaalde processen heeft beïnvloed moet wel gesteld worden dat deze temperatuurdaling van een paar graden historisch gezien geen beslissende of echt bepalende factor is geweest in de processen die uiteindelijk leidden tot het moderne denken. Dit tijdelijk klimaatgebeuren liep samen met geleidelijke maar niet te stoppen maatschappelijke veranderingen en ontdekkingen die van groter belang zijn geweest zoals de boekdrukkunst, de opmars van het protestantisme, de ontdekking van nieuwe werelddelen met het begin van de wereldhandel enz.

In het laatste deel van zijn boek treedt de filosoof en denker Philipp Blom naar voren en krijgen zijn teksten de vorm van een pamflet. Hij trekt verdere paralellen met onze huidige maatschappij. Hierbij houdt hij ons de spiegel voor dat de principes van onze economie nog altijd gebaseerd zijn op uitbuiting, ook al willen we dat niet altijd weten en hebben we de mond vol over mensenrechten en de vrijheid van het individu, zeg maar de ‘liberale droom’ waarover de denkers uit de 17de eeuw het hadden. Maar er duikt ook een ‘autoritaire droom’ op waar mensen zich aansluiten bij een regering ‘die duidelijke antwoorden formuleert, grote welvaart belooft en veel demonstratieve nationale trots aan de dag legt.’ De gevolgen van de klimaatverandering zijn in onze tijd mondiaal. De uitputting van de natuurlijke hulpbronnen stuit op haar grenzen. De ecologische kosten en risico’s van het gebruik van fossiele bronnen zijn enorm. Mensen zullen gedwongen worden de regio’s te verlaten waar ze altijd hebben gewoond. We moeten dus dringend samen de handen uit de mouwen steken en beginnen te bouwen aan een samenleving waar een einde komt aan de mantra van de eeuwige groei, aldus Blom.

De auteur heeft met deze epiloog al meteen een tip van de sluier opgelicht over zijn volgende boek. Hierin zal hij deze ideeën over de gevolgen van de klimaatverandering en van de digitalisering verder uitwerken.

Kris Muylle