Bloedstollende getuigenis van een overlevingstocht

De tolk van Srebrenica- Hasan Nuhanovic – Vertaling: Roel Schuyt – Querido – 360 blz.

In het voorjaar van 1988 zingt de negentienjarige dienstplichtig soldaat Hasan Nuhanovic een liedje voor een volle zaal van een kazerne van het Joegoslavische Volksleger. De kazerne is gelegen in de republiek Servië, onderdeel van de Socialistische Federatieve Republiek Joegoslavië. Uit volle borst zingt hij een lied ter ere van wijlen maarschalk Tito. “Kameraad Tito, we zijn je eeuwig trouw”. Maar dan valt hem iets op: het publiek reageert amper, sommigen staan te luisteren met gefronste wenkbrauwen en hij krijgt een flauw applaus.

In de woorden van Nuhanovic: “Diep van binnen wist ik wat er aan de hand was, maar vermoedelijk heb ik dat als een té onheilspellend voorteken verdrongen. Later, in de koude winter van 1992 op 1993, toen de oorlog in Bosnië was begonnen, zou ik me dat moment nog vaak herinneren, en werd me duidelijk dat voor de Serviërs die mij in de hal van het militaire complex zagen optreden – en ook voor veel anderen – in 1980 niet alleen Tito, maar ook alles waar hij voor had gestaan ten grave was gedragen.”

Vier jaar later zouden de tanks van de Serviërs de huizen van de Bosnische moslims met de grond gelijkmaken. Hongerig, barrevoets en met lege handen vluchten de bewoners als opgejaagd wild door de bergen en bossen van het oosten van Bosnië. Zo ook de familie Nuhanovic, vader, moeder, Hasan en zijn jongere broer Braco. Ze belanden uiteindelijk in het stadje Srebrenica waar ze denken veilig te zijn. Hasan gaat daar als tolk aan de slag voor de militairen van van de VN-vredesmacht. Op dertien juli 1995 echter worden, ondanks de smeekbeden van Hasan dit niet te doen, vader, moeder en broer Braco van de Dutchbat basis gestuurd, rechtstreeks in de handen van hun doodsvijanden. Wat volgt is de grootste massamoord in het naoorlogse Europa, begaan door de Serviërs, maar met een uiterst kwalijke (laffe) rol van de bevelhebbers van Dutchbat. Deze episode in het drama beschrijft Nuhanovic tamelijk onderkoeld maar daardoor des te indrukwekkender.

Dutchbat kon weinig doen, maar het weinige dat ze wél konden doen, een paar vluchtelingen helpen, zelfs dat deden ze niet. Een blijvende schande, die we vooral niet mogen vergeten.

De tolk van Srebrenica is een boek wat ik moeilijk weg kon leggen toen ik erin was begonnen te lezen. Dit verslag van een jarenlange overlevingstocht pakt je bij de strot en laat je naar adem snakken: dit is wat een burgeroorlog met mensen doet, de haat, wreedheid, honger, angst en kou. Met als oerinstinct: proberen te overleven, ten koste van alles en iedereen.

Nuhanovic was student werktuigbouwkunde en 24 jaar toen de oorlog uitbrak. Hij blijkt een voortreffelijk waarnemer met een scherp oog voor het (on)menselijk gedrag. De auteur laat zich kennen als een persoon met een groot verantwoordelijkheidsgevoel voor zijn familie, in het bijzonder zijn broer. Aan gevechten neemt hij geen deel. Hij bewondert degenen die dat wel doen maar acht zichzelf niet in staat een mens te doden. Hij doet wel verslag van de ervaringen van de strijders:

“De helft van mijn eenheid was dood of gewond… Toen hun tank dichterbij kwam, kwam ik samen met iemand anders van mijn eenheid overeind. We hadden een antitankgranaat bij ons en wilden richten op de tank, maar die vuurde een granaat af en…’ Hij zweeg even bij de herinnering aan wat hij gezien had’ … en die raakte de man naast me. Alles boven zijn middel was ineens verdwenen… Ik denk dat het een pantser doordringende granaat was, zo eentje die pas later explodeert…Zijn benen stonden nog rechtop..en ik zat onder zijn bloed. De rest van hem lag overal verspreid.”

Het boek bestaat uit drieënvijftig, meest korte, hoofdstukken die een indringend, caleidoscopisch beeld opleveren van een gruwelijke burgeroorlog in een verscheurd land. Tijdens het lezen drong tot me door dat de bergen en bossen van het land de enige bondgenoot van de mensen waren in die zin dat deze ontoegankelijke en grootse natuur soms de enige overlevingskans bood.

Frank Westerman noemt in zijn voorwoord dit boek een monument. Wie het uit heeft, schrijft hij, moet moeite doen er niet aan te blijven denken. Wat mij betreft is dat helemaal waar. De tolk van Srebrenica hoort voor lange tijd thuis in de top van de bestsellerlijsten!

Dick Huitema