De anderen en ik

Het vuur van de vrijheid – Wolfram Eilenberger – vertaling: W. Hansen – De Bezige Bij – 383 blz.

In Het vuur van de vrijheid behandelt de Duitse journalist en filosoof Wolfram Eilenberger (1972) het leven, werk en denken tussen 1933 en 1943 van vier vrouwelijke filosofes namelijk Hannah Arendt, Simone de Beauvoir, Ayn Rand en Simone Weil. Met een dreigende wereldbrand op de achtergrond ervaarden deze vrouwen dat de vrijheid zou worden ingeperkt door de totalitaire systemen. Hun individuele benadering resulteerde in een heel rijke en diverse invulling van hoe in die donkere tijden het ‘vuur van de vrijheid’ kon worden ontstoken.

In 2018 publiceerde Eilenberger een analoog boek Het tijdperk van de tovenaars waarin vier mannelijke filosofen (Walter Benjamin, Ernst Cassirer, Martin Heidegger en Ludwig Wittgenstein) centraal stonden weliswaar in een andere decade nl. tussen 1919 en 1929. Het zijn namen die geregeld ook in dit boek opduiken omdat ze een inspiratiebron vormden voor o.m. Arendt en de Beauvoir. Het vuur der vrijheid is onderverdeeld in acht hoofdstukken waarin elke ondertitel in een paar woorden de situatie van de vier hoofdrolspelers karakteriseert. Eilenberger hanteert een chronologische aanpak met een uitzondering. Hij begint zijn boek op het einde van de beschouwde periode (1943). Vervolgens gaat hij tien jaar terug in de tijd.

Van de vier filosofes is Ayn Rand (1905 – 1982) ongetwijfeld de meeste onbekende. In de ‘corridor’ op het einde van het boek, waar de auteur nog een kort overzicht geeft van het verdere leven van de vier protagonisten, lezen we echter dat deze uit Sint-Petersburg afkomstige Joodse vluchtelinge al decennialang een cultuuricoon is in de kringen van het marktliberale conservatisme en libertarisme. Haar filosofie van het objectivisme krijgt concreet vorm in 1943 in de novelle The Fountainhead (De eeuwige bron) meer bepaald in het hoofdpersonage Howard Roark. Waarlijk vrij zijn betekent ‘eerst en vooral vrij zijn van de altijd ook normatieve aanwezigheid van anderen.’ Roark is als enige in staat tot ware vriendschap omdat hij de mensen gewoon op zichzelf kan zien, zonder zelfzuchtige motieven. De vraag ‘Hoe denk je over mij?’ is in de ogen van Rand een werkelijke psychologische doodzonde. Hitlers en Stalins moordlust en zelfs de New Deal van president Roosevelt moeten het ontgelden. De hele wereld zal volgens de door Nietzsche geïnspireerde Rand te gronde gaan aan één enkel idee: de ophemeling van de zelfopoffering ten gunste van anderen en een propagandistisch geheiligd collectief.

Het contrast met de Joodse Simone Weil (1909 – 1943) kan niet groter zijn. Het is tegelijk ook de boeiendste figuur van de vier. Ze was doordrongen van een groot rechtvaardigheidsgevoel. In haar streven naar de grondvesting van een waarlijk vrije arbeiderssamenleving van zelf beschikkende individuen wil ‘rode Simone’ aan de praktijk voelen wat het betekent om als ongeschoolde arbeider aan de slag te gaan. Ze werkt een half jaar in de Parijse staalfabriek Alsthom. Ze trekt naar de Spaanse burgeroorlog waar ze zware brandwonden oploopt door in een pot kokendhete olie te stappen. Na enkele religieuze ervaringen staat haar gedrag helemaal in het teken van de christelijke liefde en het lijden waartoe ze bereid is. Weil meent de ongelijke strijd tegen de politieke realiteit van haar eigen tijd te kunnen winnen door de herovering van de goddelijk geïnspireerde waarden die in de teksten van o.m. Plato, Homerus, de Opanishads en de Bhagavad Gita, de stoïcijnen en de evangelisten zijn vastgelegd. Een zwakke gezondheid is de rode draad doorheen haar leven. Ze sterft in 1943 aan tuberculose in Ashford.

Een studiegenote van Weil aan de Sorbonne was Simone de Beauvoir (1908 – 1986). Maar als twee magneten stootten ze elkaar af bij de eerste ontmoeting. Het streven van Weil naar een absolute identificatie met het leed van alle anderen, stuitte op de bij de Beauvoir nagestreefde absolute identificatie van het eigen ik met zichzelf en haar naasten – tegen alle anderen. Haar ‘enige noodzakelijke relatie’ met Sartre wordt gestabiliseerd door een levensvorm van polyamoureuze biseksualiteit met een houding van manipulatieve overheersing vrij van enige empathie. In de beschouwde decade ontkiemt bij de Beauvoir het inzicht dat in plaats van dat ‘de vrouw’ en ‘de man’ in het schema van ‘ik’ en ‘de andere’ als gelijken elkaar ontmoetten, de situatie bij de vrouw altijd al door de positie van een openlijk lagere andersheid was vastgelegd – de rol van de deuxième sexe. Tien jaar later zal ze door de uitwerking van deze gedachte definitief uit de schaduw van Sartre treden.

De Joodse Hannah Arendt (1906 -1975) houdt zich als staatloze vluchteling in die jaren bezig met een eerste kritiek op de natiestaat en denkt na over hoe mensenrechten zijn gegrondvest. In tegenstelling tot de Beauvoir ziet Arendt de eigenlijke uitdaging van liefde in de mogelijkheid deel uit te gaan maken van een liefhebbende dyade zonder daarmee de eigen persoon op te geven. Bij de uitwerking van haar later gepubliceerde biografie over de Duits-Joodse schrijfster Rahel Varnhagen  ontwikkelt Arendt haar visie voor een eigen ethiek van de ware zelfbeschikking in het aangezicht van de ander. Dankbaarheid voor het leven van andere mensen op de wereld en actieve consideratie met hun steeds aanwezige kwetsbaarheid vormen de ware bronnen van ons morele bestaan.

Het vuur van de vrijheid is een collectieve biografie waarbij Eilenberger vaak afwisselt tussen een biografische weergave en filosofische interpretatie gekoppeld aan de politieke gang van zaken in die jaren. In de tekst met soms lang uitgesponnen zinnen zijn diverse citaten uit de werken van de vier vrouwen opgenomen. De vier protagonisten worden elk op hun eigen manier geconfronteerd met de harde feiten van die tijd wat hen doet nadenken over de relatie tussen het individu en de samenleving. Het werkt aanstekelijk: Het vuur van de vrijheid is een werk dat je ook als lezer aanzet om te reflecteren over de eigen plaats en houding naar de anderen en de samenleving toe. Een boek dat je niet onverschillig laat.

Kris Muylle