De rijke kleuren van de Noordzee

Aan de rand van de wereld – Michael Pye – Vertaling: Arthur de Smet, Pon Ruiter en Frits van der Waa – De Bezige Bij – 416 blz.

Aan de rand van de wereld. Het Middellandse Zeegebied was in de oudheid en in de eerste eeuwen na Christus de baarmoeder van hoogstaande culturen. Tijdens de renaissance gebeurt er een herontdekking van deze mediterrane beschavingen. De stelling die de Britse historicus Michael Pye in dit boek naar voren brengt, is dat deze zuidelijke renaissance onze kijk op de middeleeuwen sterk beïnvloed heeft. Zozeer zelfs dat we vergeten zijn dat ook de gebieden rond de Noordzee een zeer belangrijke impact gehad hebben op een groot aantal maatschappelijke ontwikkelingen. Bovendien is de benaming ‘donkere middeleeuwen’ volledig onterecht. Via contacten tussen de bevolking langs de Noordzee deden zich in die periode immers belangrijke ontwikkelingen voor op gebied van politiek, recht, economie, handel, wetenschap, religie, liefde en mode. De middeleeuwen waren niet zomaar een tussenperiode tussen het roemrijke Romeinse Rijk en de renaissance.

Pye start zijn verhaal met de Friezen. Die werpen de terpen op waardoor ze kunnen blijven wonen in de kustvlakte met haar regelmatige overstromingen. Met hun schepen varen ze de kusten langs de Noordzee af. Ze gebruiken terug geld bij het handel drijven: een abstracte manier om naar de wereld en naar waarde te kijken. Vervolgens gaat de auteur verder met het benadrukken van het belang van boeken die door monniken in de scriptoria van de abdijen worden geschreven en gekopieerd. Hij toont omstandig aan dat er in de vroege middeleeuwen reeds een grote vraag en handel is in boeken. Centrale persoon in dit hoofdstuk is Beda, de Angelsaksische monnik die o.m. de methode vastlegt voor de bepaling van de datum van Pasen. Men beredeneert, kijkt en rekent. De auteur besteedt verder heel wat aandacht aan de Vikingen. Deze zijn niet alleen veroveraars maar ook handelaars die overal nederzettingen stichten. Goederen uit Azië bereiken zo de Noordzeeregio. Nederzettingen worden steden. Ook monniken maken handig gebruik van de zee om het Christendom te verspreiden. Michael Pye schrijft in de daaropvolgende hoofdstukken over de ontwikkeling van het recht, de invloed van de mens op de natuur, de positie van de vrouw en de mode. De handel krijgt macht en kracht in de Hanze. De pest vereist maatschappelijke maatregelen. Mede hierdoor wordt de staat een fysieke werkelijkheid. De moderne wereld begint vaste vorm te krijgen.

Steeds verrast Michael Pye de lezer met interessante invalshoeken, anekdoten, verbanden en weetjes. Dat maakt het boek ongelooflijk boeiend. Zo stellen buitenlandse reizigers in de zestiende eeuw vast dat Holland zeer proper is. De Italiaan Antonio de Beatis noteert in 1517  dat er deurmatten liggen in Holland. Deze netheid evolueerde volgens Pye uit het feit dat voor de fabricatie van kaas en boter een brandschone omgeving nodig was om het ranzig worden tegen te gaan. Toen de plattelandsbewoners naar de nieuwe steden trokken, namen ze de gewoonte om alles schoon te maken met zich mee. De begijnenbeweging die vooral in de Lage Landen een succes is, beschrijft hij als een emancipatiebeweging van zelfbewuste vrouwen. De begijnen zoeken in de streng hiërarchische maatschappij hun eigen weg en laten zich niet de les spellen door mannen. En wie weet er dat het woord ‘beurs’ is afgeleid van de Brugse herbergiersfamilie Van der Buerse?

Michael Pye heeft voor zijn werk honderden bronnen geraadpleegd. De auteur is een geboren verteller. Het boek is geen chronologische en systematische opsomming van gebeurtenissen gebaseerd op de politieke evoluties in het middeleeuwse Europa, veldslagen of koningen. Het is dan ook aangewezen reeds een zekere basiskennis te hebben over de grote lijnen van de West-Europese geschiedenis om alles in dit globale kader te kunnen plaatsen. Pye maakt af en toe grote sprongen in tijd en ruimte en dat maakt het soms moeilijk om volgen. Boeiende passages wisselen af met soms zeer langdradige uiteenzettingen. Maar tegelijk creëert Pye voor zichzelf de ruimte om zijn eigen accenten te leggen en de Noordzeevolkeren heel terecht de plaats te geven die ze verdienen. Veel aandacht gaat in het boek ook uit naar Vlaanderen en Nederland. Zo wordt bijvoorbeeld heel wat verteld over het middeleeuwse Brugge en ook het Vlaamse vissersdorp Walraversijde (in de buurt van het huidige Oostende) en het Nederlandse Domburg komen uitgebreid aan bod. Volgens Pye zijn in Antwerpen en later Amsterdam veel van onze opvattingen voortgekomen.

Het boek bevat een tweetal kaartjes met de aanduiding van de ligging van de belangrijkste plaatsen die in het boek aan bod komen. Verder zijn er een tiental illustraties (met verantwoording) opgenomen. Achterin het boek vinden we nog een ronduit indrukwekkende bronnenlijst terug alsook een register.

Heeft Pye gelijk door te stellen dat het Noordzeegebied de bakermat is van de moderne wereld? De waarheid ligt ergens in het midden. Zowel Zuid-Europa als het Noordzeegebied hebben een ontwikkeling gekend met eigen accenten, maar er is op alle vlak altijd een zeer sterke uitwisseling van ideeën en goederen gebeurd. Inzake de handel in de Middeleeuwen kan je bijvoorbeeld niet naast het belang van de jaarmarkten van de Champagne kijken. In deze regio waren er zeer sterke handelscontacten tussen Noord- en Zuid-Europa. De grote invloed van de Zuid-Europese bankiers op de ontwikkeling van het bankwezen uit zich dan weer in het feit dat heel wat woorden zoals giro, bankroet of deposito uit het Italiaans zijn afgeleid. Maar de moderne beurs ontwikkelde zich in Brugge, Antwerpen en daarna in Amsterdam en Londen. Ook als we naar de kunst kijken, is er op het einde van de middeleeuwen altijd een zeer sterk uitwisseling geweest tussen de gebieden rond de Noordzee en de Middellandse Zee. Kunstenaars trokken vanuit de Lage Landen naar het Zuiden maar tegelijk namen de Italianen zaken over van de Vlaamse Primitieven. Terecht stelt Pye dan ook dat de Noordzeevolkeren een zeer belangrijke impact hebben gehad op de moderne wereld. En dit aantonen is dan ook de grote verdienste van het boek.

Kris Muylle