De tuin aan de rand van het bestaan

Moderne natuur – Derek Jarman – vertaling: Henny Corver & Nico Groen –  Das Mag – 478 blz.

De Engelse kunstenaar Derek Jarman (1942–1994) was een creatieve duizendpoot die vooral bekendheid verwierf als regisseur van expressionistische films met vaak decadente en extravagante decors. Naar het einde van zijn leven toe maakte hij een aantal korte films zonder verhaal. Het meest extreme voorbeeld is Blue, een film van 50 minuten met alleen een blauw scherm en achtergrondmuziek van onder andere Brian Eno. Dertig jaar na zijn dood verschijnt voor het eerst de Nederlandse vertaling van het dagboek van Jarman. Het is een eerbetoon aan het leven en de wilskracht terwijl de dood nadert.

Na een inleiding van de Britse schrijfster Olivia Laing vat het dagboek aan op 1 januari 1989 en loopt tot maandag 3 september 1990. Op deze laatste dag noteert Jarman: ‘al mijn lust in vastleggen en schrijven is verdwenen. Ik ben nu een halfjaar ziek. Ik ben negenenhalve kilo afgevallen en mijn scheermes boldert opnieuw over mijn gezicht.’ Wie dit leest meent dat Jarman vermoedelijk kort na deze woorden is gestorven. Niets is minder waar. Hij stierf pas drieënhalf jaar later, op 19 februari 1994. Een lange periode waarover je je afvraagt wat de man in die laatste jaren en maanden niet al moet meegemaakt hebben.

Jarman begint zijn dagboek met een beschrijving van Prospect Cottage aan het strand van Dungeness in het zuiden van het Engelse graafschap Kent. Hij kocht het zwartgeteerde vissershuisje kort nadat hij in 1986 te horen had gekregen dat hij seropositief was. Na decennia in Londen te hebben gewoond had hij de bedoeling om zijn oude liefde, het tuinieren, weer op te pakken. Met plezier en spijt denkt Jarman terug aan zijn allereerste tuin op Hordle: ‘…en als het allemaal anders was gelopen, weet ik zeker dat ik hovenier zou zijn geworden….’ Nu was Dungeness niet bepaald een paradijs. Het kiezelstrand was een oord van uitersten waar droogte, storm, koude, regen en zout het huisje en de tuin geselen. Op de achtergrond doemt de kerncentrale van Dungeness op die de omgeving een apocalyptisch aanzicht geeft en waarvan gezoem hoorbaar is op bepaalde momenten. ‘De kerncentrale is een groot schip dat ligt aangemeerd in het firmament, een en al licht: wit, geel, robijnrood.’

Hij krijgt er bezoek van HB, The Hinney Beast, Jarmans koosnaam voor zijn goede vriend, Keith Collins. Deze computerprogrammeur en Jarman hadden elkaar leren kennen in 1987 bij een filmvoorstelling. Op het moment dat het dagboek begint woonden en werkten ze samen, pendelend tussen Prospect Cottage en Jarmans piepkleine appartement in Phoenix House, aan Charing Cross Road. Collins vormt een sprankelende aanwezigheid in Moderne Natuur. Hij plaagt en troost Jarman, kookt voor hem en schittert in zijn films. Hun vriendschap was sterk. Ze werden nooit geliefden.

De handelingen in de tuin doen Jarman mijmeren over de voorbije jaren. Zijn jeugdjaren waarin hij niet in staat was om zijn ware verlangens te tonen totdat hij op de kunstacademie de moed vond om uit de kast te komen. Zijn diagnose van aids in een tijd waarin dit niet alleen een doodvonnis maar ook een stigma was. Na de opname van een videoclip van The Pet Shop Boys luidde een krantenkop in The Mirror: ‘Aidslijder regisseert pets’. Hij treurt over zijn vrienden die zijn gestorven. Jarman doorspekt zijn dagboek met weetjes over allerlei planten en citeert geregeld andere auteurs zoals Plinius over de geneeskrachtige eigenschappen van planten. Met juttersmateriaal legt Jarman bloembedden aan, graaft in de kiezels kuilen die hij vult met mest, ziet hoe konijnen en slakken zijn planten afknagen, meet de schade op wanneer hij een weekje is weggeweest en geniet van de geuren van de damastbloem, de gedroogde kerrieplant en lavendel.

Het fascinerende van dit boek is de tegenstelling tussen een man die wil leven maar weet dat de dood er zal aankomen en vervolgens het leven wil brengen in een omgeving die sterk vijandig staat tegenover het leven. Het is alsof hij zijn strijd en zijn wil tot leven projecteert in zijn tuin. Het is een les in het genieten van het kleine, de kleine veranderingen te zien in je natuurlijke omgeving en je erover te verwonderen. Het is Jarmans vruchtbare antwoord op de uitzichtloosheid van zijn bestaan.

Kris Muylle