De vergeten vorstinnen

Johanna en Margaretha – Thera Coppens – Meulenhof – 399 blz.

Macht is een mannenzaak. Dit geldt zeker voor het verleden. Wie de lijst van graven van het historische graafschap Vlaanderen overloopt, stuit overwegend op de namen van mannen. Er zijn echter uitzonderingen. Van 1214 tot 1278 voerden twee zussen onafgebroken het bewind over de rijke Franse leengebieden Vlaanderen en Henegouwen: Johanna en Margaretha. De Nederlandse schrijfster Thera Coppens brengt in het gelijknamige boek beide zussen tot leven.

Johanna en Margaretha werden op zeer jonge leeftijd wees. Hun vader, graaf Boudewijn IX van Vlaanderen, was een van de leiders van de vierde kruistocht. Het doel was Jeruzalem te heroveren. Het draaide uit op de plundering van Constantinopel. Boudewijn kreeg in de Aya Sophia de keizerskroon van het Latijnse Rijk. Nauwelijks een jaar later, nemen de troepen van koning Johanitsa van Bulgarije en Walachije de keizer gevangen. Niemand verneemt nog iets van hem. Twintig jaar later duikt in Vlaanderen een man op die beweert de verdwenen keizer te zijn. De ‘valse Boudewijn’ wordt uiteindelijk ontmaskerd en terechtgesteld.

Boudewijn was bij zijn verdwijning al vader van twee dochters die de titel prinses van Constantinopel zullen blijven dragen. Zijn echtgenote Maria van Champagne had hem al voor de kruistocht een dochter Johanna geschonken. Nadat ze in het Gravensteen van Gent Margaretha op de wereld had gezet, reisde ze haar man achterna maar zal hem nooit meer zien. Ze sterft in Akko aan de pest. Johanna erft als oudste dochter de troon van Vlaanderen en Henegouwen.

De jonge meisjes vormen zeer interessante huwelijkspartijen. Hun sluwe leenheer, de Franse koning Filips II Augustus, houdt de touwtjes strak in handen. Hij haalt de zusjes naar Parijs waar ze hun opvoeding krijgen aan het hof. Op twaalfjarige leeftijd wordt Johanna in 1212 uitgehuwelijkt aan de Portugese prins Ferrand. De Franse koning eigent zich echter Artesië toe waarop Ferrand toenadering zoekt tot de Engelse koning, de Duitse keizer en de hertog van Brabant. Deze coalitie wordt verpletterend verslagen in de Slag bij Bouvines (1214). Ferrand boet zwaar: hij zucht twaalf jaar lang in een gevangenis in Parijs.

Johanna zal regeren over Vlaanderen en Henegouwen tot haar dood in 1244. Een van haar eerste bezorgdheden was het lot van Margaretha. Deze was op tienjarige leeftijd gedwongen getrouwd met Bouchard van Avesnes. Met hulp van paus Innocentius III slaagde Johanna erin het huwelijk ongeldig te laten verklaren en een banvloek te leggen op Bouchard. Deze trok zich hier weinig van aan en pas in 1222 kon Johanna haar zus uit de handen van haar man bevrijden waarop Margaretha hertrouwde met Willem II van Dampierre. Een en ander zou uiteindelijk veel later leiden tot de splitsing van Henegouwen en Vlaanderen.

Na de dood van Ferrand hertrouwt Johanna maar er kwam geen troonopvolger. Na haar dood zal Margaretha haar opvolgen. Net als haar zus moet ook zij de strijd aangaan tegen vijanden – zoals de Hollandse graaf Willem II – die delen van het graafschap probeerden in te palmen. Daarnaast moesten beide gravinnen optornen tegen de eigen onderdanen die het als een vernedering beschouwden zich te moeten onderwerpen aan het gezag van een vrouw.

Thera Coppens hanteert een beeldrijke en beschrijvende schrijfstijl. Ze probeert zich in te beelden wat in het hoofd van de hoofdrolspelers omgaat, wat hun beweegredenen zijn of hoe ze zich voelen. Ze legt haar eigen accenten. Centraal in het verhaal staat bijvoorbeeld de sterke liefde tussen beide zussen waarbij Johanna zich enorm het lot van haar jongere zus zal aantrekken. Het zijn en blijven interpretaties die historisch misschien niet correct zijn maar anderzijds het verhaal een ziel geven. Het boek is echter geen historische roman. Er komen geen dialogen voor maar de auteur houdt zich wel aan de historische gebeurtenissen. Het boek is voorzien van noten en achterin vinden we nog een literatuurlijst, stambomen en een register. Verder is nog een katern aanwezig met in totaal een veertigtal kleurenafbeeldingen.

Binnen een eeuw na hun dood gaan Vlaanderen en Henegouwen op in het Bourgondische Rijk. Ondanks hun zware politieke rol werden Johanna en Margaretha vergeten. Hun naam leeft vooral voort in de begijnhoven (Ten Wijngaerde, Brugge) en hospitalen (Hospice Comtesse, Rijsel) die ze stichtten. Op cultureel vlak gaven ze opdrachten tot het schrijven van geïllumineerde manuscripten waarvan Floris ende Blancefloer door Diederik van Assenede misschien wel het bekendste werd.

Johanna en Margaretha is een boeiend eerbetoon aan de vergeten vorstinnen van Vlaanderen. 

Kris Muylle