De vooravond van de Apocalyps

De waanzinnige veertiende eeuw – Barbara Tuchmann – vertaling  J.C. Sliedrecht-Smit en J. Spaans-Van der Bijl – De Arbeiderspers – 766 blz.

Een belangrijke eerste vaststelling is dat de oorspronkelijke Engelstalige titel van dit boek A distant mirror niet werd overgenomen in het Nederlands. De titel verwijst naar het feit dat de tijd waarin de auteur leefde (1912-1989) opmerkelijke gelijkenissen vertoonde met de voorlaatste eeuw van de middeleeuwen. Zo liepen de mensen in de veertiende eeuw gebukt onder de bedreiging van de vernietiging van de hele mensheid door de pest. Frankrijk kreunde onder een langdurige oorlog met Engeland waarvan de tentakels zich uitstrekten over belangrijke delen van Europa. De 20ste eeuw kende de wereldoorlogen en de atoombomdreiging. Daarenboven eiste de Spaanse griep bijvoorbeeld meer slachtoffers dan de Eerste Wereldoorlog. Beide eeuwen kenden hun wreedheden en episodes met gruwelijke oorlogen. Nu moet direct aan deze vergelijking worden toegevoegd dat iedere eeuw wel zijn eigen oorlogen en geweldplegingen heeft gekend. Wie zich enkel toespitst op oorlog en ellende krijgt van iedere eeuw een apocalyptisch beeld. Deze tunnelvisie wordt soms verweten aan Tuchmann. Positieve evoluties in de maatschappij en de kunst komen wel even aan bod maar worden globaal stiefmoederlijk behandeld.

De Honderdjarige Oorlog tussen Engeland en Frankrijk staat centraal in het boek van Tuchmann. Deze oorlog werd uitgevochten in een aantal bekende veldslagen zoals die van Poitiers en Crécy, waarin de Engelsen victorie kraaiden. Maar de beschrijvingen van Tuchmann leren ons vooral dat dergelijke veldslagen tot elke prijs werden vermeden. Veelal zwierven Engelse benden van enkele tientallen mannen over de Franse wegen en velden. Ze plunderden en koeioneerden de bevolking. Af en toe kwam het tot vechtpartijen met Franse opponenten. Een aantal opportunisten durfden ook nogal eens van kant te veranderen afhankelijk van wat hen het meeste voordeel opleverde. De Franse koning legde zijn bevolking hoge belastingen op wat leidt tot opstanden zoals de jacquerie. Naburige gebieden zoals Vlaanderen en de Italiaanse stadstaten deelden regelmatig in de brokken. Maar ook andere geledingen van de maatschappij zoals de Kerk hadden het hard te verduren. Het Westers Schisma verdeelde de westerse wereld tussen de paus van Avignon en de paus van Rome.

Naast de Honderdjarige Oorlog heeft Tuchmann nog een bijkomende rode draad in haar boek opgenomen. Enguerrand du Coucy, een Frans ridder, leefde in de tweede helft van de veertiende eeuw. We weten heel wat van hem dankzij de Franse kroniekschrijver Jean Froissart. Du Coucy werd samen met andere Franse edelen als gijzelaar naar Engeland gestuurd nadat de Engelsen de Franse koning hadden gevangen genomen. Daar leerde hij de dochter van de Engelse koning kennen waarmee hij huwde. Opmerkelijk was dat hij naar Frankrijk kon terugkeren en daar zonder problemen kon verder leven. Integendeel, dankzij zijn Engelse connecties werd hij met rust gelaten. De tegenstelling tussen Fransen en Engelsen was niet altijd zwart-wit.

Barbara Tuchmann hanteert een verhalende stijl met een overvloed aan details, opsommingen van gebeurtenissen, feiten, data, personen enz. Zo krijg je bij het huwelijk van Filips van Bourgondië met de Margaretha, de dochter van de Vlaamse graaf Lodewijk (Van Male) een gedetailleerde lijst van de gerechten die werden geserveerd op het huwelijksmaal. Of je komt te weten hoeveel eekhoornvelletjes zijn gebruikt in een of ander huwelijkskleed of hoeveel de kostprijs bedroeg. De schrijfstijl van Tuchmann en de grote omvang van het boek zullen zeker bepaalde lezers afschrikken maar de geschiedenisliefhebber die zich volledig wil onderdompelen in de grimmige sfeer van die tijd komt volledig aan zijn trekken. In de tekst zijn verder her en der uitweidingen opgenomen over bepaalde onderwerpen zoals de pest en de gevolgen, de Jodenvervolgingen, de omgang met vrouwen enz. Wat verder echt fantastisch is dat de auteur spitsvondige aforismen in haar tekst heeft weggemoffeld. Een voorbeeld: ‘Theologie was een mannenzaak en de erfzonde werd derhalve aan de vrouw geweten.’

Het boek is niet geïllustreerd met uitzondering van enkele kaartjes. Achterin nog een uitgebreide bibliografie, notenlijst en register.

Barbara Tuchmann (1912-1989) was een Amerikaanse journaliste en historica. Opmerkelijk is dat ze geen academische graad behaalde in geschiedenis. Een gedegen kennis van Latijn had ze niet waardoor ze een beroep moest doen op vertalingen. A distant mirror werd gepubliceerd in 1978 en twee jaar later vertaald in het Nederlands. In 2018 kende het boek reeds een vierentwintigste druk. Tuchmanns meest bekende boek is misschien wel De kanonnen van Augustus waarin ze de weken voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog beschrijft en het verloop van de eerste maand van de oorlog zelf. In 1963 won ze met dit boek de Pulitzer Prijs. Dit laatste deed ze negen jaar later nog eens over met het boek Stilwell and the American Experience in China (ook vertaald in het Nederlands onder de titel: Stilwell en de Amerikaanse rol in China).

Kris Muylle