De voorpost van het zelf

Het gezicht – Merlijn Schoonenboom – Atlas Contact – 230 blz.

We staan er niet bij stil maar in ons digitaal tijdperk is het gezicht zichtbaarder dan ooit. Het speelt voor meer mensen een rol bij het uitdragen van de eigen identiteit. De voornaamste exponent van deze evolutie is zonder twijfel de selfie. De selfie bestaat al lang maar behoorde in het begin tot de wat schimmiger regionen van de cultuur. Het jaar 2013 vormde een omslagpunt toen de redactie van het Oxford English Dictionary het begrip opnam in de online uitgave en door de bezoekers van de digitale Van Dale tot ‘woord van het jaar’ werd gekozen. In 2021 werden naar schatting 92 miljoen selfies genomen. De centrale positie van het gezicht als ‘voorpost van het zelf’ vormt het centrale thema van dit interessante, informatieve en zeer toegankelijk boek van voormalig kunstredacteur en correspondent Duitsland van de Volkskrant, Merlijn Schoonenboom.

De auteur heeft tien centrale thema’s opgenomen die zijn opgedeeld in twee grote delen. In het eerste deel toont hij aan dat het groeiende bewustzijn van het eigen gezicht een rode draad vormt doorheen de geschiedenis. Het verlangen naar zichtbaarheid en het uitdragen van de eigen individualiteit staan hierbij centraal. De focus op het individuele gezicht is trouwens een specifiek kenmerk van de westerse (kunst)geschiedenis. Op dat vlak zijn in de moderne tijd een viertal hoogtepunten aan te duiden. Zo publiceerde de Zwitserse dominee Johann Kaspar Lavater eind achttiende eeuw zijn invloedrijk werk Physiognomische Fragmente waarin de gedachte centraal staat dat uit de gezichtsbouw het karakter van een mens af te lezen is. Het was de eerste poging tot een systematische psychologie van het moderne individu. Criminologen zoals Cesare Lombroso meenden in de laatste decennia van de negentiende eeuw aan de hand van het gezicht de misdadige mens te kunnen herkennen. In de jaren twintig ontstaat door de fotografie en de film een nieuwe ‘cultus van het gezicht’ waarbij in de wetenschap een nieuwe ordening wordt gezocht wat zal leiden tot het racistische denken van de nazi’s. En uiteindelijk zijn we bij de selfie beland die geen zelfportret vormt in de artistieke betekenis van het woord maar wel wortelt in de traditie van de westerse kunstgeschiedenis.

De mens wil gezien worden in het digitale universum en bepaalde gezichtskenmerken blijken hierbij te helpen. Het zogenaamde Instagramgezicht – denk aan Kim Kardashian en Bella Hadid – laat zien hoe de opkomst van de smartphone een nieuw schoonheidsideaal heeft opgeleverd waaraan kan gewerkt worden door make-up, plastische chirurgie of een of andere gezichtsfilter zoals Snapchat. Dit levert een paradox op: door het verlangen naar de grootst mogelijke zichtbaarheid waarbij men als individu gezien wil worden verdwijnen alle individuele kenmerken uit het gezicht. Authenticiteit is het antwoord en van de ‘afwijking’ van het ideaalbeeld kun je inmiddels net zo goed je onderscheidingskenmerk maken. Zo is de neus van Lady Gaga te groot voor het hedendaagse schoonheidsideaal maar de popster heeft hem nooit willen verkleinen en dit lichaamsdeel vormt nu juist haar handelsmerk.

Het tweede deel van het boek zoomt in op de hedendaagse pogingen om het gezicht van de ander te doorgronden. De grote technologiebedrijven spelen een voortstuwende rol in de ontwikkeling van digitale gezichtsherkenningstechnieken. De meeste zijn voor particulier gebruik zoals het zoeken ‘op foto’ in Google. Maar geleidelijk glipt gezichtsherkenning in de publieke ruimte. Schiphol doet sinds 2020 aan ‘biometrisch boarden’ waarbij je gezicht als identiteitsbewijs geldt. Miljarden mensen hebben vrijwillig hun gezicht op sociale media geplaatst. Instagram en Facebook maken er dankbaar gebruik van als oefenmateriaal voor een nieuwe leermethode voor computers, genaamd ‘deep learning’. De mogelijkheid bestaat nu al om een gezichtsfoto van een vreemde in te voeren en te zoeken naar alle beschikbare foto’s (en gegevens) op het internet van die persoon. Er worden opnieuw fysiognomische theorieën opgesteld om afmetingen of gezichtsexpressies als een uitdrukking van een vaststaande eigenschap te kunnen duiden. Maar de oordelen van gezichtslezers naar bijvoorbeeld emoties blijken soms meer vooroordelen te zijn: de beslissende invloed van ‘circumstantial evidence’ kan door software nog niet worden beoordeeld. Hier hebben we weer te maken met een paradox. De suggestie wordt gemaakt dat identiteit maakbaar is en je letterlijk ‘meerdere gezichten’ kan hebben. Tegenover deze belofte van een ‘flexibel gezicht’ staan de nieuwe technieken ter identificatie van je ‘ware gezicht’. Maar hoe groter de eis van de zichtbaarheid is geworden, hoe gevarieerder de maskerades worden om aan die zichtbaarheid te ontsnappen door bv. avatars of de ontwikkeling van het deepfake-gezicht.

Martijn Schoonenboom slaagt erin de verschillende facetten van de omgang met het gezicht in dit digitale tijdperk op een duidelijke manier te ontrafelen en deze te plaatsen tegen een historische achtergrond. Het boeiende boek doet je kritisch nadenken over de ‘gezichtencultuur’ in onze hedendaagse digitale samenleving.

Kris Muylle