Een gehavend mens

Een zoon van Amerika – James Baldwin – Vertaling: Eefje Bosch en Manik Sarkar – De Geus – 218 blz.

“Niet alles wat we onder ogen zien kunnen we veranderen. Maar we kunnen niets veranderen zonder het eerst onder ogen te zien” – J. Baldwin.

In 2016 verscheen de documentaire film “I am not your negro”, gebaseerd op een onvoltooid manuscript van de Amerikaanse schrijver James Baldwin. Ik zag deze film destijds en was onder de indruk van de wijze waarop Baldwin hierin het openlijke en het verborgen, structurele racisme in de Amerikaanse samenleving blootlegde en aan de kaak stelde. De zwarte Amerikaanse auteur James Baldwin (1924-1987), was tijdens zijn leven een groot voorvechter van de civil rights movement in de Verenigde Staten. De onderwerpen waarover hij schreef – ras, seksualiteit, media, religie – zijn, ook veertig jaar na zijn dood, onverminderd actueel. Zijn werk staat dan ook opnieuw in de belangstelling en bij uitgeverij De Geus verschenen nieuwe vertalingen van zijn boeken. Zo ook dit werk, dat eind vorig jaar opnieuw werd uitgebracht.

Notes of a native son, vertaald als Een zoon van Amerika, verscheen in 1955 en was Baldwins non-fictie debuut. Hij was toen dertig jaar en de tien cultuurkritische en autobiografische essays vestigden zijn naam als intellectueel en denker.

Analyse

Dit boek bestaat uit drie delen. Deel een bevat een analyse van twee boeken en een film. De boeken Uncle Tom’s Cabin van Harriet Beecher Stowe en Native Son van Richard Wright en de Hollywood film Carmen Jones. Dit eerste deel zal de lezer vooral kunnen boeien als men de betreffende werken (recent) gelezen heeft en de film kent. Ondanks het scherpzinnige proza van Baldwin sprak dit deel mij wat minder aan.

Deel twee, over de wijk Harlem waar de schrijver opgroeide, over de zwarte pers, over de ingewikkelde relatie met zijn vader, die dominee was, en de verhouding destijds tussen zwarten en Joden, vond ik boeiend: “Net als zwarten moeten Joden ieder beschikbaar wapen gebruiken om geaccepteerd te worden, en moeten ze hun kwetsbaarheid camoufleren door de gebruiken van het land enthousiast over te nemen; en een van die gebruiken is de manier waarop het land met zwarten omgaat. De Jood heeft geleerd – en accepteert te vaak – dat zwarten inferieur zijn; terwijl de zwarte in zijn omgang met Joden niets vindt om de mythe van de Joodse hebzucht te weerleggen. Twee legendes, die de Amerikaanse witte niet-Jood beide dienen: hij verdeelt de minderheden en heerst.”

Over opgroeien in Harlem

“Ik kan geen in dit land geboren zwarte bedenken die tegen de puberteit niet onherstelbaar is aangetast door zijn levensomstandigheden. Overal in Harlem groeien zwarte jongens en meisjes op tot geknotte volwassenheid en proberen ze wanhopig ergens voet aan de grond te krijgen; en het is niet zozeer een wonder dat zoveel van hen eraan onderdoor gaan, maar dat zovelen overleven.” Dit waren de observaties van de auteur in de jaren vijftig, de vraag is dan hoeveel er veranderd is sinds die tijd en hoeveel er hetzelfde is gebleven. Veel denk ik, maar tegelijk dringt zich dan de gedachte op, zeker nu Trump aan de macht is: zijn de veranderingen fundamenteel of meer cosmetisch te noemen?

Parijs

In 1948 vertrok Baldwin naar Parijs, net zoals meerdere zwarte Amerikanen in die jaren naar dat centrum van de Europese cultuur afreisden. Hij schetst in dit derde deel een indringend portret van deze Amerikaanse diaspora en brengt een beklemmend verslag uit van zijn ervaringen in de gevangenis toen hij was opgepakt voor de vermeende diefstal van een laken(!) uit een hotelkamer.

Zwitserland

Even boeiend is het verslag van zijn ervaringen in het afgelegen dorpje in Zwitserland, waar hij een paar keer verbleef om er in alle rust te kunnen werken. Pas na enige tijd realiseerde hij zich dat de inwoners nog nooit een zwarte hadden gezien: “Iedereen in het dorp weet hoe ik heet, hoewel ze mijn naam bijna nooit gebruiken; ze weten dat ik uit Amerika kom – al lijkt het erop dat ze dat nooit echt zullen geloven, zwarten komen immers uit Afrika – en iedereen weet dat ik een vriend ben van de zoon van een vrouw die hier is geboren en dat ik in hun chalet verblijf. Maar ik ben nog evenzeer een vreemdeling als op de dag dat ik hier aankwam, en als ik over straat loop roepen de kinderen in het Duits: “Neger! Neger!”

Een zoon van Amerika bevat ook nog een voorwoord en autobiografische aantekeningen, beide heel nuttig en informatief. Tot slot: Baldwin maakt het zijn lezers niet gemakkelijk. “Mijlpalen in de essayistiek, van grote kracht en schoonheid”, volgens een aanbeveling op het omslag. Dat klopt, maar het zijn ook teksten die je als lezer niet altijd meteen doorgrondt. Lezen en nog eens lezen dus. Een waardevol boek, maar voor een klein lezerspubliek.

Dick Huitema