Een neus voor neuzen

Een kleine cultuurgeschiedenis van de (grote) neus – Caro Verbeek – 230 blz. – Atlas Contact

Auteur Caro Verbeek windt er geen doekjes om: ze is gezegend met een flinke en opvallende neus met dank aan haar ouders voor het combineren van hun neuzen. Dit leidde in haar puberteit tot een licht minderwaardigheidscomplex. Ook in haar huidige levensfase krijgt ze soms te maken met opmerkingen van collega’s of andere volwassenen. Er heerst duidelijk een taboe op grote neuzen en met name bij vrouwen, stelt ze vast, omdat ze niet passen binnen het huidige schoonheidsideaal. Als een soort therapie en remedie tegen haar onzekerheid stelde ze als kunsthistoricus een boekje samen over de culturele geschiedenis van de (grote) neus.

Gelukkig dat er mensen bestaan die in lichte mate wat ongelukkig zijn over hun uiterlijk. Het is blijkbaar een ideale motivatie om creatief uit de hoek te komen. Caro Verbeek is er glansrijk in geslaagd om – gekruid met wat zelfspot en grapjes – op een losse en aangename manier verschillende facetten toe te lichten omtrent zowel de vorm als de functie van de neus. Ze gaat op zoek naar antwoorden op de vraag waarom de (grote) neus uit de gratie is gevallen. Ze tracht te achterhalen wat de westerse mens collectief bezielde om de neus als graadmeter voor karaktereigenschappen te gebruiken. Aristoteles stelde in de vierde eeuw voor Christus dat uiterlijke kenmerken iets konden zeggen over de persoonlijkheid van de bezitter ervan. Het idee was dat we zelf invloed hebben op onze zachte, vervormbare lichaamsdelen (zoals oren, mond, wenkbrauwen, houding en neus). De gelaatkunde van de Klassieke Oudheid zou nog eeuwenlang onder termen als ‘nasologie’ en ‘frenologie’ blijven opereren. Een grote neus werd in het verleden gezien als een indicator van intellect, moed, karakter en status. Desnoods pasten kunstenaars hun werken wat aan om tot dit resultaat te komen. Zo blijkt het dodenmasker van Dante Alighieri gemanipuleerd te zijn. Het reukorgaan van de Italiaanse dichter was veel breder, schever en stak veel meer uit dan kunstenaars ons eeuwenlang hebben doen geloven.

De bekendste neus van een historisch figuur is die van Cleopatra. De Franse zeventiende-eeuwse wiskundige Blaise Pascal schreef in zijn Pensées een zin die dikwijls geciteerd wordt: ‘Als de neus van Cleopatra korter was geweest, dan zou het gezicht van de wereld er anders uit hebben gezien.’ In werkelijkheid is er geen enkel bewijs over hoe de neus van de Koningin van de Nijl eruit zag. Verbeek neemt de lezer mee op een reis langs opvallende neuzen in kunst en cultuur vanaf de oudheid tot nu, van Socrates tot Michelangelo en van Pinokkio tot Barbara Streisand. Talrijke weetjes passeren de revue. Zo weigerde de kapitein van de Beagle Darwin bijna de toegang tot zijn schip op basis van diens neus. Darwin schreef zelf dat hij gehoord had dat kapitein Fitz-Roy twijfelde of iemand met zijn neus over voldoende energie en vastberadenheid voor de reis kon beschikken.

Als geurwetenschapper besteedt Caro Verbeek ook uitgebreide aandacht aan de functie van de neus. Zo had Leonardo da Vinci een bovenmatige interesse in bloemen om ze zo natuurgetrouw mogelijk te kunnen schilderen maar ook omwille van de geurstoffen die ze bevatten. De alleskunner maakte parfums niet alleen voor esthetische redenen of voor genot, maar ook met het oog op het welzijn vanuit de gedachte dat parfums ziekmakende luchten konden verdrijven.

Er is veel aandacht besteed aan de vormgeving van het boek. Naast de harde kaft en de stijlvolle typografie met twee kleuren vallen ook de vele mooie en zorgvuldig gekozen kleurillustraties op met heel wat karakteristieke neuzen waarbij ook het uitstekende lichaamsdeel van de auteur. Achterin vinden we nog een uitgebreide beeldverantwoording en bibliografie. Een index ontbreekt.

In het slotwoord vat Caro Verbeek de essentie van haar boek mooi samen: ‘Het gaat over de zoektocht van de mens naar de relatie tussen binnen- en buitenkant, tussen lichaam en geest, en hoe we deze geschiedenis kunnen reconstrueren aan de hand van kunst en literatuur. Het gaat over hoe wij de ‘ander’ continu proberen te lezen en soms in verzet komen tegen oppervlakkigheid. Maar het gaat bovenal over de gekleurde bril waar wij de wereld door bezien, in de volstrekte overtuiging dat de glazen perfect helder zijn.’ Boek bestellen!

Kris Muylle