Een schitterend, bang land

Retour de France – Peter Giesen – Thomas Rap – 269 blz.

Wie vandaag met de wagen afreist naar het zuiden van Frankrijk kiest resoluut voor de Autoroute du Soleil tussen Parijs en Marseille. In de jaren vijftig en zestig gebeurde de trip naar de Côte d’Azur langs de Route Nationale 7, een bijna duizend kilometer lange tweebaansweg tussen Parijs en Menton. Het was de tijd dat Frankrijk het modernste land ter wereld bleek met zijn Concorde, zijn kerncentrales en de Citroën DS en dit met sterke presidenten als De Gaulle en Pompidou aan het roer. Maar de Route Nationale 7 is in verval. Langs de weg staan verlaten, met gras en onkruid overwoekerde benzinestations, garages en wegrestaurants. De romantiek van het verval is overvloedig aanwezig. Volkskrant-correspondent Peter Giesen gidst de lezer langs deze weg en beschrijft de ziel van Frankrijk. Deze vertoont – net als de Route Nationale 7 – heel wat krassen en dat in een lichaam dat erover moet waken niet in een korset van het verleden gevangen te blijven.

Laat het duidelijk zijn: dit boek is geen reisgids. De plaatsen waar Peter Giesen stopt, gebruikt hij als kapstok om een aantal aspecten van Frankrijk aan op te hangen. Hij had evengoed een andere Route Nationale kunnen kiezen. De startplaats zou in ieder geval dezelfde blijven. Alle wegen leiden naar Rome, maar alle Routes Nationales vertrekken uit Parijs meer bepaald op het point zéro vlak voor de Notre-Dame. De auteur wijst ons er meteen op dat Frankrijk een land van paradoxen is. De Franse hoofdstad zelf is daar een voorbeeld van. Voor de meeste toeristen appelleert de stad aan een klassiek, romantisch gevoel van schoonheid door zijn harmonieuze structuur, de statige zandstenen gebouwen en de brede boulevards. Toch is dit het resultaat van een ongekende destructie halverwege de negentiende eeuw toen baron Haussmann in opdracht van keizer Napoleon III 27.000 huizen liet slopen en 136 kilometer aan nieuwe straten liet aanleggen.

Gelijkheid voor iedereen was de leuze van de Franse Revolutie maar het gewone volk is ondertussen verdreven naar de overkant van de boulevard périphérique. Wie daarbinnen woont, behoort tot de elite. In een van de interessantste delen van het boek staat Giesen stil bij de banlieue, een ongelukkig huwelijk van het gigantisme van de naoorlogse stedenbouw en tekortschietende integratie van minderheden. Hij schetst de evolutie van deze wijken. Le Corbusier ontwierp de grootschalige flatgebouwen voor lagere ambtenaren en geschoolde arbeiders maar vanaf de jaren tachtig kwamen bewoners uit de Maghreb en andere Afrikaanse landen hun plaats innemen. Werkloosheid, doelloosheid, slecht onderwijs, criminaliteit, slecht geïntegreerde minderheden, eenoudergezinnen en armoede vormen een gevaarlijke cocktail zeker in combinatie met het Islamextremisme. De immigranten vragen zich af waar de ‘égalité’ gebleven is in dit land. De Franse bevolking heeft heimwee naar de ‘fraternité’. Waar is de cultureel homogene natie, met zuiverheid, eenheid, geborgenheid en gemeenschapszin? Een verlangen naar een verleden dat er nooit is geweest en waar het Front National goed garen bij spint.

Dat Frankrijk nog altijd doordrongen is van het Ancien Regime is een van de rode draden in het boek. De oude adel heeft plaatsgemaakt voor de ‘edelen van geest’ die gevormd zijn in de zeer prestigieuze grandes écoles zoals de Ecole Polytechnique of het ENA. Ondanks studiebeurzen zijn het nog altijd de studenten uit gegoede milieus die er afstuderen. Maar deze instellingen houden vast aan traditie en verliezen op internationaal vlak zeer snel terrein. Frankrijk heeft geen koning meer maar de president beschikt sinds Charles De Gaulle over een monarchale macht. En die president moet grandeur uitstralen. Ook op het vlak van minnaressen. Ex-president Hollande mocht het ervaren toen hij als een amateur werd gefotografeerd op een scooter op weg naar Julie Gayet. Les 1 voor Franse presidenten: als je je vrouw bedriegt, doe het dan met panache.

Het eergevoel is trouwens overal in Frankrijk aanwezig. In Parijs zal je geen kruiperige obers zien maar je wordt bediend door mensen die doordrongen zijn van de overtuiging dat een vrij mens voor niemand het hoofd hoeft te buigen. Maar dit eergevoel is gevaarlijk in een neoliberale en geglobaliseerde wereld. De Franse landbouw is overgesubsidieerd en te kleinschalig en staat onder zware druk. (Ex-)staatsbedrijven kennen een strikte hiërarchie en zijn zeer rigide. Overnames of samenwerkingsverbanden zoals tussen Air France en KLM leveren zware spanningen op. Niet een eigen bedrijf oprichten maar ambtenaar worden is nog altijd de droom van heel wat Franse jongeren.

Met grote scherpzinnigheid en helderheid fileert Giesen de Franse maatschappij in zijn boek dat hier en daar is geïllustreerd met een zwart-witfoto. Ook andere aspecten zoals de relatie tussen staat en godsdienst, het succes van het Front National, de rijke gastronomie (met dank aan Louis XIV) en de Franse auto komen aan bod.

Frankrijk is een schitterend land maar het kampt met serieuze problemen. Het land en zijn bevolking klampen zich krampachtig vast aan een sociaal model waarvan ze zelf aanvoelen dat het onhoudbaar is. Giesen verwacht veel van het nieuwe project van president Macron die een vorm van liberale openheid tracht te ontwikkelen. Deze globalisering moet de burgers meer op hun eigen capaciteiten aanspreken. Dat zal ten koste gaan van de nationale cultuur. Giesen: ‘Als Macron slaagt, zal Frankrijk weer iets minder Frankrijk zijn, zonder boze vakbondsmensen, stakende Air France-piloten, barokke bureaucratie, zonder het geloof dat Frankrijk een exceptioneel land is waar een machtige staat zijn citoyens uit de wind houdt omdat de erfenis van de Revolutie dat gebiedt. Frankrijk zal een gewoon land zijn, dat buigt voor de wereld. Dat doet pijn.’

Kris Muylle