Een wonderbaarlijke ontsnapping aan de holocaust

Liever dier dan mens – Pieter van Os – Prometheus – 366 blz.

Mala Rivka Kizel, geboren in 1926, groeit op in een groot orthodox Joods gezin in Warschau. Haar hele familie wordt in de oorlog omgebracht. Mala is de enige overlevende van het gezin van tien personen. De hoogbejaarde vrouw woont tegenwoordig in Amstelveen. Pieter van Os, journalist en schrijver, is een vriend van haar kleinzoon. Door diens verhalen over het leven van zijn oma, besluit hij haar levensloop op papier te zetten.

Liever dier dan mens is een boek dat het verhaal vertelt van iemand die heel veel geluk, talenkennis, charme én tegenwoordigheid van geest heeft gehad: van de grote Joodse gemeenschap in Polen overleefde maar een fractie de doelbewuste vernietiging. Mala heeft het geluk dat ze op school heel goed Pools leert en veel over het katholieke geloof opsteekt. Daardoor kan ze, nadat ze uit het getto van Warschau is ontsnapt, zich in de onderduik voordoen als Poolse en later in Duitsland als zogenaamde Volksduitse uit Polen. Zodoende weet ze te overleven op het Poolse platteland, bij een Duitse familie van overtuigde nazi’s en wordt ze zelfs verliefd op een Duitse ingenieur.

Van Os is uiterst zorgvuldig te werk gegaan bij de reconstructie van Mala’s overlevingstocht. De feiten moesten kloppen, een aantal bronnen waren verloren gegaan en getuigenissen konden vele jaren nadien pas worden opgetekend. De auteur heeft de plaatsen bezocht waar het verhaal zich afspeelde, mensen geïnterviewd, lokale bronnen geraadpleegd en onderzoek gedaan. Soms lukte het niet hiaten in te vullen en onduidelijkheden op te lossen. Dat wordt eerlijk vermeldt. In een aantal gevallen wordt dan wel het meest waarschijnlijke scenario geschetst.

Het verhaal van Mala’s overleving, wordt in dit boek gekoppeld aan het grotere verhaal: de uitroeiing van het joodse leven in de door de nazi’s bezette gebieden in oost Europa. De enorme schaal van de systematische vervolging en vernietiging blijft verbijsterend. Wat ook heel duidelijk naar voren komt, is het sterke antisemitisme destijds onder de Poolse bevolking. Een groot aantal Joden is door Polen verraden, vervolgd en omgebracht. Liever dier dan mens leert de lezer heel veel over de tragische geschiedenis van Polen en biedt de lezer daarmee ook inzicht in de huidige politiek van het land.

In plaats van voetnoten geeft van Os aan het eind van elk hoofdstuk nadere toelichting op de zaken die aan de orde zijn gekomen, alsmede een vermelding van zijn bronnen.
Het volgende citaat is van de Oostenrijkse Wehrmacht-soldaat Walter Mattner, die in het gebied rond Minsk diende. Het komt uit één van zijn brieven die hij schreef aan zijn zwangere vriendin.

“Bij de eerste trucklading had mijn hand nog iets getrild bij het schieten. Maar je raakt eraan gewend. Bij de tiende trucklading richtte ik heel kalm en schoot met vaste hand op de vele vrouwen, kinderen en zuigelingen.”.

Ondanks het gruwelijke onderwerp is Liever dier dan mens, ik kan het niet anders zeggen, meeslepend geschreven. Dit werk zou verplichte lectuur moeten zijn op scholen en universiteiten en hoort thuis in de boekenkast van iedereen.

Dick Huitema.