Eerbetoon aan de medische vooruitgang

Hoe koeien mensen redden – David Van Turnhout – Houtekiet – 255 blz.

Tijdens de coronacrisis leidde het inzetten van vaccins bij een bepaald deel van de bevolking tot een zeker scepticisme of zelfs weerstand. In Hoe koeien mensen redden toont auteur David van Turnhout aan hoe vaccins een belangrijke rol hebben gespeeld in het inperken of zelfs volledig uitbannen van dodelijke ziektes in het verleden. Tegelijk kan niet verhuld worden dat vaccinatie en de wetenschap niet onfeilbaar zijn. Maar de mogelijke nadelen wegen niet op tegen de vele voordelen. In de proloog en op heel wat andere plaatsen wijst de auteur er op dat juist door de medische vooruitgang we vergeten zijn hoe bedreigend bepaalde virussen en bacteriën zijn. De aangehaalde cijfers zijn onthutsend.

In de Romeinse tijd en de middeleeuwen woedden een aantal plagen die de bevolking decimeerden. Tijdens de Antonijnse Plaag stierven in het Romeinse Rijk tussen het jaar 165 en 180 ongeveer vijf à zeven miljoen mensen of zo’n 30 procent van de bevolking. De middeleeuwse pest is misschien wel het best gekende voorbeeld van een pandemie. De ziekte had vanaf 1347 de uitroeiing van naar schatting een derde van de bevolking tot gevolg. Het lagere sterftecijfer bij de Joden, een gevolg van o.m. het toepassen van de reinheidswetten, resulteerde in een complottheorie waarbij deze bevolkingsgroep als dader werd gebrandmerkt. Het leidde tot tal van pogroms waarbij tienduizenden Joden de dood vonden. Maar ook in de vorige eeuw eisten vreselijke epidemieën zoals de Spaanse Griep miljoenen doden. In de jaren vijftig leidde een grote polio-epidemie dan weer tot sterfgevallen en vooral tot verlamming bij voornamelijk kinderen.

De eerste successen van de mens tegen deze besmettelijke en dodelijke ziektes zijn nog maar een goede tweehonderd jaar oud. De naam die algemeen geassocieerd wordt met het eerste succesvolle vaccin tegen een besmettelijke ziekte is die van de Engelse dokter Edward Jenner. Hij kende het verhaal van melkmeisjes die na besmetting met het vrij ongevaarlijke koepokkenvirus beschermd waren tegen de zeer dodelijk menselijke pokkenvariant. Hij entte het koepokkenvirus op het zoontje van zijn tuinman en besmette de jongen later met het menselijke virus. Het kind bleek immuun te zijn. Van Turnhout wijst er echter op dat een paar decennia eerder veehouder Benjamin Jesty – en waarschijnlijk ook anderen – deze techniek al hadden toegepast. Het zijn trouwens niet alleen koeien die op die manier mensen hebben gered. Op het einde van de negentiende eeuw kwam de productie op gang van paardenserum als middel tegen difterie. De productiecentra leken meer op boerderijen dan op industriële bedrijven. Naast koeien redden ook paarden mensen.

Eer geven aan wie eer toekomt, zoals aan veehouder Jesty is iets dat de auteur meer doet. Zo is er het verhaal van de Italiaanse anatoom Filippo Pacini die als eerste de link legde tussen microscopische pathogenen en de ziekte cholera. Alexander Fleming staat bekend als de ontdekker van penicilline.  Minder gekend is dat Florey en Heatley de grootste bijdrage hebben geleverd tot de ontwikkeling van het antibioticum. Van Turnhout haalt de grote namen aan van wetenschappers zoals Pasteur en Koch die een fundamentele bijdrage hebben geleverd in het inzicht van ziekteverwekkers en de werking van vaccins. Hij is niet blind voor hun tekortkomingen en fouten. Zo profiteerde Pasteur schaamteloos van het werk van zijn landgenoot Toussaint bij de ontwikkeling van een vaccin tegen antrax (miltvuur). Zijn Duitse rivaal Koch ging bij de ontwikkeling van een vaccin tegen tuberculose grandioos de mist in. Er stierven meer mensen door de behandeling dan aan tuberculose zelf.

Ook blijkt uit het verleden dat vaccins en wetenschap hun beperkingen hebben. Zo is er het befaamde Cutter-incident waarbij kinderen polio kregen na hun vaccinatie of de Lübeck-ramp in 1930 waarbij baby’s stierven door een gecontamineerd tuberculosevaccin. Zelf bij het huidige Salk-vaccin tegen polio bestaat een kans van een op acht miljoen dat er zich een lichte verlamming voordoet bij de patiënt. In de negentiende eeuw zorgden kruisbesmettingen bij het pokkenvaccin voor een verminderd vertrouwen in vaccinatie. Er kwam protest tegen de verplichting tot vaccinatie en de inmenging van de overheid. Het doet hedendaags aan.

Op een laagdrempelige manier brengt de auteur in dit niet geïllustreerde boek interessante inzichten bij. Het is een eerbetoon aan al de wetenschappers die ervoor gezorgd hebben dat uiteindelijk ook voor het coronavirus een vaccin kon worden ontwikkeld. Als lezer kom je ook tot het besef dat veel ontwikkelingen nog zeer recent zijn. Antibiotica als penicilline zijn voor het eerst ontwikkeld tijdens de Tweede Wereldoorlog. Met het voorbeeld van het aidsvirus haalt David van Turnhout aan hoe ‘volksgezondheid een gedeelte verantwoordelijkheid is die minstens even grote inspanningen vergt van burgers, de overheid en de wetenschap.’ De wetenschap is niet onfeilbaar maar toch kan niet worden ontkend dat we ondanks deze imperfectie vandaag veel beter af zijn dan bijvoorbeeld enkele decennia geleden.

Kris Muylle