Gestolde nieuwsgierigheid

Kaarten die geschiedenis schreven. 1000 jaar geschiedenis in 100 kaarten – Martijn Storms (red.) –– Lannoo – 432 blz.

Ongeveer 120.000 kaarten, 5.000 atlassen en 25.000 topografische prenten en tekeningen. Dit is de indrukwekkende cartografische collectie van de Universitaire Bibliotheken Leiden (UBL). De keuze van Leiden als European City of Science 2022 vormde de aanleiding voor een expositie in het Museum Volkenkunde (nog tot en met 29 oktober 2023) én voor deze publicatie die zowel in het Nederlands als het Engels (Maps That Made History) verschijnt. Uit de omvangrijke collectie een selectie maken van 100 kaarten en het verzorgen van kwaliteitsvolle essays is een echt huzarenstukje. Hiervoor kon conservator Martijn Storms gelukkig rekenen op de steun van enkele tientallen mede-auteurs en medewerkers van de UBL.

Ilja Leonard Pfeijffer opent het boek. In zijn essay zoekt hij een antwoord op de vraag wat de mens drijft om zijn geboortegrond te verlaten en de wijde wereld te verkennen. Het antwoord is duidelijk: ‘een landkaart is gestolde nieuwsgierigheid.’ Na een Woord vooraf van Kurt De Belder, directeur van de UBL volgt een tijdslijn met het jaartal, de titel en een kleine beeldweergave van iedere kaart met vermelding van de beginpagina van de bespreking. Opvallend: alhoewel de titel van het boek duidelijk verwijst naar 1000 jaar geschiedenis dateren – op een uitzondering na – alle kaarten van na… 1490. In de inleiding gaat samensteller Martijn Storms in op het tot stand komen van de collectie van de UBL. Daarnaast geeft hij verdere uitleg over de selectie van de 100 kaarten.

Vervolgens komen de kaarten chronologisch aan bod. Na een afdruk van de hoofdkaart volgt het wetenschappelijk goed onderbouwde tekstgedeelte dat twee bladzijden in beslag neemt. De titel van iedere bijdrage bestaat uit de datum van de gebeurtenis of het onderwerp gekoppeld aan een korte beschrijving waarna de ondertitel iets meer verklapt over het belang van de kaart (bv. een eerste stap in de linguïstische cartografie, nepnieuws uit Brazilië). Een ‘technisch’ blokje vermeldt maker(s) van de kaart, titel, plaats van uitgave, jaartal, techniek, afmetingen, schaal, oriëntatie en signatuur. De bijdrage zelf is geïllustreerd met kleurafbeeldingen (kaarten, foto’s, affiches,…) en weidt verder uit over de kaart. De bronnen worden per kaart apart opgelijst. Achterin vinden we verder nog twee afzonderlijke registers met geografische plaatsen en persoonsnamen. Tot slot volgt nog een korte biografie van de samenstellers en auteurs. In totaal werkten een 50-tal specialisten mee aan dit werk.

Verschillende aspecten zijn meegenomen bij de keuze van de kaarten. Op de eerste plaats is er gekozen voor een grote geografische verscheidenheid waarbij de verschillende continenten en landen aan bod komen. Uit de selectie valt een duidelijke invloed op van onderwerpen die gerelateerd zijn aan het koloniale verleden van Nederland en andere Europese landen. Kaarten streefden verschillende doelen na. Uiteraard dienen ze al eeuwenlang als navigatiemiddel zoals de routekaart van de Chinese keizer Qianlong uit 1784. Maar kaarten waren ook belangrijk bij de oorlogsvoering zoals een Britse kaart uit 1917 van het slagveld van Passendale illustreert. Ze kunnen dienen als propaganda zoals een Chinese kaart uit 2013 duidelijk toont. Soms vervaagt de grens tussen de werkelijkheid en fictie. De ‘Natuurkundige aardkloodts ontvouwinge’ van Theodorus Schoon uit 1695 geeft een dwarsdoorsnede van de aardbol. Gerard van Keulen maakt in 1712 een kaart die Californië nog als een eiland voorstelt. De naam Californië was gekoppeld aan een oude mythe waarin het eiland dicht bij het Aards Paradijs lag en bevolkt werd door zwarte vrouwen onder leiding van de ‘machtige en mooie’ koningin Calafia. Kaarten kunnen ook recreatieve doelen nastreven. Zo publiceerde G. Broese in 1897 een ‘Wielrijders-Kaart voor Zuid-Holland’. De kaart is omgeven met annonces van fiets gerelateerde of andere ondernemingen zoals reparatieateliers, horecazaken, fietsonderricht en… sigaretten. Of je hebt de zogenaamde cartoonkaarten. In 1854 maakte de Engelse illustrator Thomas Onwhyn over de Krimoorlog een dergelijke kaart waarop Rusland als een agressieve beer is afgebeeld.

Kaarten die geschiedenis schreven is op groot formaat uitgegeven waardoor de kaarten ten volle tot hun recht komen. Sommige zijn esthetische pareltjes. Het boek vormt een meer dan waardige aanvulling op twee vroegere publicaties van Lannoo met kaarten die verband houden met de geschiedenis van Nederland en België.

Kris Muylle