Het tragische leven van een Ubermensch

Ik ben dynamiet – Sue Prideaux – Vertaling: Peter Claessens – De Arbeiderspers – 455 blz.

‘Word wie je bent’, ‘moraal is het kudde-instinct in het individu’, ‘een echte man wil twee dingen: gevaar en spel. Daarom wil hij een vrouw – het gevaarlijkste speeltje’, ‘God is dood! God is voorgoed dood! En wij hebben hem gedood’. Wie kent niet deze aforismen van de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche (1844 – 1900)? En dan hebben we het nog niet gehad over het zo vaak verkeerd begrepen begrip ‘Ubermensch’. De Engelse schrijfster Sue Prideaux schreef een vlot leesbare biografie over een van de populairste filosofen. Een leven dat niet over rozen liep.

De levensloop van Nietzsche kan ingedeeld worden in ruwweg drie grote perioden. Tijdens zijn jeugdjaren studeerde hij als zoon van een dominee aanvankelijk theologie aan de universiteit van Bonn. Al vlug schakelt Nietzsche over naar de studie van de klassieke talen. Hij maakt kennis met het werk van Schopenhauer en wordt een trouwe aanhanger van diens filosofie. Net als de componist Wagner overigens die hij leert kennen vlak voor zijn aanstelling als hoogleraar klassieke filologie aan de universiteit van Bazel. Nietzsche wordt een graag geziene gast bij de componist en diens vrouw Cosima in hun huis Tribschen.

Geleidelijk aan vertroebelt de relatie met Wagner en mede omwille van gezondheidsredenen verlaat Nietzsche de universiteit. Hij krijgt een toelage waarmee hij als vrije filosoof kan rondreizen op zoek naar de ideale klimatologische omstandigheden. Ondertussen is hij onder invloed van Paul Rée in de ban gekomen van het positivisme. Kunst maakt plaats voor wetenschap. Hij publiceert diverse werken die evenwel niet veel succes kennen.
Maar het tij keert. Onder invloed van enkele Scandinaviërs krijgt Nietzsche veel aandacht in de kringen van de artistieke avant-garde in Berlijn en Parijs. Zo is er onder meer de Zweedse schrijver August Strindberg die Nietzsches faam verspreidt. De Noorse kunstenaar Edvard Munch behoorde tot de kring van Strindberg die hem het werk van Nietzsche leert kennen. Munch is zo onder de indruk dat hij de ‘De schreeuw’ schildert. Nietzsche zelf zal dit alles niet bewust meer meemaken: de laatste jaren van zijn leven is de filosoof mentaal en lichamelijk een wrak. Hij overlijdt op 55-jarige leeftijd in 1900.

Doorheen het leven van Nietzsche lopen enkele rode draden. Opvallend is de grote rol van vrouwen in zijn leven en dit al van jongs af aan. Toen Nietzsche vier jaar oud was, stierf zijn vader. Hij groeide op tussen vijf vrouwen: zijn grootmoeder Erdmuthe, zijn moeder Franziska, twee neurotische tantes Augusta en Rosalie en zijn zus Elisabeth (bijgenaamd ‘de Lama’). Hij ontwikkelt later een hechte band met Cosima, de vrouw van Wagner. In haar dagboek, dat ze zag als een toekomstig publiek document, beschreef ze Nietzsche als een goedgebouwde, ontwikkelde en aangename man. Haar correspondentie met de filosoof zal ze verbranden. Later zal Nietzsche kennis maken met Lou von Salomé, een elegant half-Russisch meisje. Samen met zijn vriend Paul Rée vormt zich een filosofisch trio. Het intellectueel en spiritueel samenzijn met Salomé bij hun beklimming van de Monte Sacro zal Nietzsche later beschrijven als de verrukkelijkste ervaring van zijn leven.

Maar de vrouw die ongetwijfeld het meest het beeld heeft bepaald over Nietzsche is zijn zus Elisabeth. Samen met haar toenmalige echtgenoot Bernhard Förster stichtte ze in Paraguay een kolonie voor raszuivere antisemitische patriotten. Het avontuur mislukte maar Elisabeth ontdekte hoe gemakkelijk het was om met valse info een legende de wereld in te helpen. Nova Germania was de algemene repetitie voor de legendevorming rond haar broer. Ze maakte misbruik van zijn ziekte om doelgericht beslag te leggen op zijn brieven en geschriften. Ze paste censuur toe waar ze wilde en zette het verhaal van Nietzsche naar haar hand. Als aanhangster van Hitler dreef ze zo zijn gedachtegoed in de richting van de Nazi’s.

Nietzsche zou nooit het Nazisme omarmd hebben benadrukt Prideaux. Hij was geen antisemiet, was een antinationalist en was gekant tegen oorlog. Tijdens de Frans-Duitse oorlog van 1870 was hij verpleger en schreef hij aan zijn moeder over ‘het afgrijselijk verwoeste, met talloze trieste overblijfselen bezaaide en het van een sterke lijklucht doortrokken slagveld.’ Nietzsche zelf wist maar al te goed dat zijn gedachtegoed en uitspraken konden worden misbruikt. In zijn autobiografie Ecce homo schrijft hij: “Ik ken mijn lot. Eens zal de herinnering aan iets ontzaglijks met mijn naam verbonden worden, – aan een crisis zoals er nog nooit een op aarde is geweest, aan de diepste gewetensbotsing, aan een beslissing, teweeggebracht tegen alles wat tot dan toe geloofd, geëist, geheiligd was. Ik ben geen mens, ik ben dynamiet.”

Een tweede rode draad in het leven van de filosoof is zijn zeer zwakke gezondheid. Reeds op jonge leeftijd had Nietzsche te maken met gezondheidscrises die gepaard gingen met stuipachtige reacties en bloedspuwingen. De kuren die hij volgde hadden misschien zelfs nog de kwalijkste uitwerking op zijn gezondheid. Hij had te kampen met hoofd- en oogpijn waardoor hij regelmatig een bril met blauwe glazen en een zonneklep droeg. Volgens Prideaux was Nietzsche door zijn gezondheidsproblemen gedwongen in een aforistische stijl te schrijven. Op zijn wandelingen vulde hij notitieboekjes met wat hij als zijn ‘vervloekte telegramstijl’ beschreef. Maar het was de enige manier waarop hij in staat was de uitbarstingen van betekenisvolle gedachten tussen zijn aanvallen van hoofdpijn vast te leggen.

De Britse Sue Prideaux (1946) is zowel een romanschrijfster als een biografe. Haar grootmoeder was een vriend van Edvard Munch, over wie ze een biografie schreef. Ook tekende ze het levensverhaal op van Strindberg. In de biografie Ik ben dynamiet leren we aan hand van zijn brieven vooral de mens Nietzsche kennen. Een man die voor zijn vriend Wagner zijden onderbroeken meebracht uit Bazel. Dat Prideaux ook een romanschrijfster is, kan ze in bepaald passages niet verhullen waarbij ze kort of langer overschakelt naar een beschrijvende romanstijl. De verschillende werken van de filosoof en zijn denkbeelden zijn verweven in de biografie. Achterin vinden we een lijstje met aforismen, een korte kroniek, bibliografie, notenlijst en index. In het boek is een katern opgenomen met afbeeldingen in kleur en zwart-wit.

Een aanbevelenswaardige biografie van de filosoof die de mens bevrijdde van valse zekerheden.

Kris Muylle