Ik ben, dus ik ruik

De geuren van de kathedraal – Wendy Wauters – Lannoo – 318 blz.

Ons huidig idee van een kerk is een plaats van religieuze verstilling. Deze voorstelling staat in schril contrast met de levendige laatmiddeleeuwse realiteit. Toen waren kerken plaatsen waar verschillende kapelaans tegelijk tijdens de dag missen opdroegen, hondenslagers honden uit de kerk jaagden, wierook de ruimte vulde, muren, beelden en altaren prachtig waren versierd. Kortom, op diverse manieren werd een aanslag gepleegd op de zintuigen van de kerkgangers. De Belgische doctor in de Kunstwetenschappen Wendy Wauters (°1983) beschrijft het allemaal alsof je er zelf bij was in De geuren van de kathedraal.

In het boek staat de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekerk centraal die in 1559 promoveerde tot kathedraal. In de proloog behandelt de auteur de opgang van Antwerpen als Europese draaischijf, een rol die ‘de parel aan de Schelde’ overnam van Brugge door de verzanding van hun levensader, het Zwin, maar vooral door een opeenvolging van politieke strubbelingen. In 17 hoofdstukken beschrijft Wendy Wauters vervolgens verschillende aspecten uit de belevingswereld van de toenmalige kerkgangers en tal van kerk- en mispraktijken. Ieder hoofdstuk wordt gekoppeld aan een specifieke datum of tijdsperiode tussen het voorjaar van 1481 en Pinksterzondag 13 juni 1565. Tot slot volgt nog een beknopt overzicht van de Beeldenstorm in het jaar 1566. In de epiloog komt de vaststelling aan bod dat door bepaalde beslissingen – zoals het witten van de kerk in 1695 – en gebeurtenissen – zoals de Franse Revolutie – de door de eeuwen heen geaccumuleerde objecten en schilderingen verloren zijn gegaan. In de negentiende eeuw overheerste bovendien de visie van de kerk als een homogeen geordende en opgepoetste eenheid. De neogotische herinrichting van de ruimte ging uit van het idee van een Gesamtkunstwerk waarbij het etaleren van kunsthistorische topstukken belangrijker was dan de reconstructie van de kathedraal als geheugenpaleis.

Centraal in de zintuigelijke ervaringen staat de geur vandaar ook de titel van het boek. Slechte luchtjes of miasmata’s moesten te allen prijze worden vermeden want deze zorgden voor een onbalans in de lichaamssappen. Welriekende lucht was belangrijk. Dit kon verkregen worden door te bewieroken, bloemen en kruiden uit te strooien, kruidenmixen te maken en deze in een pomander te doen, een bolvormig juweel dat kon openklappen. Een slechte adem werd niet alleen als ziekteverwekkend beschouwd maar ook als een teken van armoede. De hemel was zoet geurend en vormde de tegenpool van de aardse alomtegenwoordigheid van verrotting, dood en verval.

Naast de aanslag op de zintuigen komt ook de sterke verbondenheid van de kerk met de toenmalige maatschappij tot uiting. Broederschappen, ambachten en gilden hadden er elk hun altaar en participeerden aan ommegangen en processies. Doden werden begraven in de kerk tenminste als ze voldoende geld hadden. Vorstelijke beslissingen kregen hun goddelijke legitimatie in de kerk en zorgden voor verbondenheid met de stedelingen. Bedelaars verzamelden zich in de portalen en zorgbehoevenden konden aanschuiven voor de dis.

De geuren van de kathedraal is een bewerking voor het brede publiek van het doctoraatsonderzoek dat Wendy Wauters eind 2021 publiceerde onder de titel De beroering van de religieuze ruimte. De belevingswereld van laatmiddeleeuwse kerkgangers in de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekerk (ca. 1450-1566). Het boek is dan ook zeer goed onderbouwd waarbij zelfs in deze bewerkte versie nog een dertigtal bladzijden met bronverwijzingen zijn opgenomen vergezeld van beknopte uitleg. Verder is een bibliografie aanwezig. Het boek vormt een mooi naslagwerk voor bijvoorbeeld historici, leerkrachten en gidsen en het is dan ook jammer dat de index toch wel zeer beknopt is. Heel opvallend is dat de gekozen (65) kleurenillustraties (met beeldverantwoording) de tekst goed ondersteunen en een grote meerwaarde betekenen. De strijd tussen vasten en vastenavond, geschilderd in 1559 door de in Antwerpen residerende kunstenaar Pieter Breugel de Oude vat hierbij als geen ander de realiteit van het kerkgebeuren samen. Ieder hoofdstuk start met een detail uit dit schilderij.

Door de levendige manier van schrijven draagt De geuren van de kathedraal bij aan de ontsluiting voor het brede publiek van het toch wel zeer specifieke thema van de belevingswereld van de laatmiddeleeuwse kerkgangers. Boek bestellen!

Kris Muylle