Nieuwe blik op de middeleeuwse mens

Middeleeuwse medemensen – Jonas Roelens & Nathan van Kleij – Ertsberg – 337 blz.

Over de middeleeuwse mens en maatschappij heersen zeer eenzijdige opvattingen. De mensen waren bang van God. Genot op seksueel vlak was uitgesloten. Alles moest staan in het teken van de voortplanting. Het was een gewelddadige maatschappij. De vrouw was onderdanig aan de man. De straten waren vuil en de mensen wasten zich niet. Tien mediëvisten tonen in Middeleeuwse mensen op overtuigende wijze aan dat we dit beeld dringend moeten bijstellen.

Over de middeleeuwen zelf hangt ook al een zeer stereotiepe beeldvorming. Enerzijds is er het beeld van de donkere middeleeuwen. Het beeld ‘dat na de val van Rome de mensheid duizend jaar lang in het duister heeft gedwaald tot de humanisten de lamp van de klassieke beschaving weer ontstoken hebben’. Tegelijk is er ook het romantische clichébeeld van deze periode met zijn troubadours, jonkvrouwen, kastelen en ridders. Games, films, feuilletons, strips en boeken maken maar al te graag gebruik van deze elementen. Op het einde van de negentiende eeuw werden heel wat steden en gebouwen opgesmukt met neogotische elementen die verwezen naar het roemrijke verleden. Dit was zeker het geval in het katholieke Vlaanderen en minder in het protestantse Nederland waar de opstand tegen de Spanjaarden het nationale gevoel voedde.

De middeleeuwen strekken zich uit over meerdere eeuwen en de auteurs beperken hun tijdsvenster tot ruwweg de periode 1200-1500, zeg maar de late middeleeuwen. Het is een tijd waar de steden beginnen op te komen. Geografisch worden overwegend de Lage Landen en Noord-Frankrijk in beschouwing genomen met hier en daar een uitstapje naar de rest van Europa.

Tien jonge mediëvisten uit Nederland en België nemen tien clichébeelden onder de loep in telkens een dertigtal bladzijden. Zo wijst Nathan van Kleij op het feit dat de middeleeuwen niet zo gewelddadig waren als veel tv-series laten uitschijnen. Steden als Brugge of Amsterdam hebben een foltermuseum waar straffen in de middeleeuwen worden uitgelegd aan de hand van martelwerktuigen. Maar heel wat marteltuigen dateren uit latere tijden of zijn grotendeels gebaseerd op verzinsels. Van de ijzeren maagd bijvoorbeeld, een menshoge kist met pinnen aan de binnenzijde, zijn alleen negentiende-eeuwse voorbeelden bekend. De meeste vergeetputten bleken bij nader inzien gewoon restanten van latrines, waterputten of opslagplaatsen. Middeleeuwse veldslagen resulteerden in relatief weinig doden. Zeker voor adellijke figuren was het veel interessanter om hun leven te sparen en hen krijgsgevangen te nemen in ruil voor losgeld of als onderpand bij onderhandelingen. Dit wil niet zeggen dat er soms door bepaalde vorsten niet zeer streng werd opgetreden tegen bijvoorbeeld opstandige steden. Lichamelijke straffen, martelingen en doodstraffen waren uitzonderingen. Heksenprocessen kwamen vooral vanaf de zestiende eeuw voor. De meeste straffen betroffen geldboetes, strafbedevaarten of (tijdelijke) verbanning en soms konden deze straffen worden afgekocht. Op deze manier wordt in het boek de omschrijving ‘gewelddadig’ besproken. Daarnaast komen nog de kenmerken autoritair, vies, ongelijk, vrouwonvriendelijk, preuts, goedgelovig, onwetenschappelijk, onrendabel en wereldvreemd aan bod.

Het boek is geïllustreerd met zwart-wit- en kleurenafbeeldingen. Ieder hoofdstuk wordt afgesloten met een beknopte bibliografie. Achterin vinden we nog een korte biografie van iedere auteur en een lijst met noten per hoofdstuk. De verschillende bijdragen zijn zeer toegankelijk geschreven en richten zich tot een breed publiek. Af en toe worden interessante vergelijkingen gemaakt met onze moderne tijd.

In de epiloog wijzen de eindredacteurs erop dat dé middeleeuwen niet bestaan maar dat het belangrijk is de middeleeuwse medemensen in het licht te zetten. Ze waren geen dolende mensen ‘die eeuwenlang per ongeluk de kennis van de oudheid in de weg zaten, in de prullenbak gooiden, en zelf niets konden bedenken. Van stilstand was geen sprake: de middeleeuwse medemens zette de wereld op een geheel eigen manier naar de hand. Zo heeft deze zoveel bijgedragen aan de manieren waarop wij nog steeds onze samenleving inrichten, of helpt deze ons daarop reflecteren.’

Kris Muylle