Rebel met een doel

Anaximander en de geboorte van het wetenschappelijk denken – Carlo Rovelli – vertaling: Sonja Matthews – Uitgeverij Nieuwezijds – 224 blz.

Wie is de grootste wetenschapper aller tijden? Einstein, Darwin, Newton? Vergeet het maar volgens de Italiaanse natuurkundige Carlo Rovelli (1956). Die eer komt helemaal toe aan de Griekse filosoof Anaximander van Milete die leefde in de zesde eeuw voor Christus. Hij verliet het goddelijke om de wereld rond zich te verklaren. Anaximander en de geboorte van het wetenschappelijk denken is een goed onderbouwd en meeslepend eerbetoon aan een man die zijn tijd ver vooruit was.

‘Alle dingen ontstaan uit elkaar en vergaan weer in elkaar, naar noodzaak. Want ze doen elkaar recht en schenken elkaar genoegdoening voor onrecht, volgens de orde van de tijd.’ Deze enigmatische woorden zijn de enige die bewaard zijn gebleven uit het boek Over de natuur van Anaximander. Gelukkig zijn er nog talloze andere Griekse bronnen die citeren uit het werk. Die teksten verraden een radicaal andere manier om te kijken naar de werkelijkheid.

Zo stelde Anaximander dat de aarde een begrensd lichaam was dat in de ruimte zweefde. Volgens de grote Oostenrijkse wetenschapsfilosoof Karl Popper is dit ‘een van de meest gedurfde, meest revolutionaire en belangwekkende ideeën uit de geschiedenis van het menselijk denken’. Verder verwierp hij het idee van een hemelgewelf waarlangs de zon, maan en sterren zich op gelijke afstand van ons verplaatsen. Maar ook op het vlak van bepaalde verschijnselen op aarde sloeg Anaximander de bal niet mis. Zo verklaarde hij het weer in naturalistische termen en niet meer door de tussenkomst van de goden. De regen komt niet van de oppergod Zeus maar van de damp die onder invloed van de zon opstijgt van de aarde. Deze gedachtesprong was niet geheel zonder risico: het was regelrechte godslastering. Socrates zal zo’n 200 jaar later onder meer door het niet erkennen van de goden ter dood worden gebracht.

De grootste bijdrage van Anaximander aan de geschiedenis van het denken is volgens Rovelli zijn rebellie. De belangrijkste filosofie van Anaximander kwam voort en was volledig gebaseerd op die van zijn leermeester Thales. Hij maakte zich Thales’ manier van denken en intellectuele inzichten eigen maar leverde ook ronduit kritiek en stelde diens leer grondig ter discussie. Anaximander conceptualiseerde op deze manier het proces van kritisch denken. Zo zal Copernicus later verklaren dat Ptolemaeus zich had vergist. Einstein zal enkele eeuwen later de aannames van zijn voorganger Newton in vraag stellen.

Het tweede deel van het boek vraagt wat meer concentratie van de lezer. Rovelli gaat immers meer de wetenschapsfilosofische toer op. Het doel van de wetenschap is te begrijpen hoe de wereld werkt en het ontwikkelen van een wereldbeeld. De sleutel tot wetenschappelijke kennis is het vermogen om zich niet vast te klampen aan bepaalde zekerheden of een bepaald wereldbeeld maar bereid te zijn dit bij te stellen. De auteur legt de nadruk op de cumulatieve aspecten van de continuïteit in het wetenschappelijk denken. Einsteins revolutie was niet dat hij bepaalde theorieën verwierp. Hij nam deze juist ernstig maar verwierp in plaats daarvan iets in de a priori conceptualisering van de wereld nl. het idee van gelijktijdigheid net zoals Copernicus de onbeweeglijkheid van de aarde had opgegeven.

Vervolgens benadrukt de auteur het belang van de ontmoetingen tussen beschavingen voor de uitwisseling van wetenschappelijke kennis om het ten slotte nog te hebben over het mythisch-religieus denken dat zeer lang onze maatschappij beheerst heeft.

Anaximander en de geboorte van het wetenschappelijk denken is een overtuigend pleidooi voor het belang van een denker die niet dezelfde naam en faam geniet als andere Griekse filosofen zoals Pythagoras, Plato of Aristoteles. Anaximander heeft ons geleerd de traditionele kennis kritisch te bekijken en open te staan om ons tegen elke sterke geloofsovertuiging te verzetten. Nieuwe kennis ontstaat uit een respectvolle maar radicale daad van rebellie tegen de huidige kennis.

Kris Muylle