Een schrijver in verzet
De beslissing – Britta Böhler – Cossee – 173 blz.
Britta Böhler is een bekende Nederlandse advocate van Duitse afkomst. Zij trad meermaals op in spraakmakende zaken met een politiek tintje. Zo verdedigde zij PKK-leider Öcalan en ook Volkert van der G., de moordenaar van Pim Fortuyn. En zij stond Ayaan Hirsi Ali bij in de kwestie rond haar nationaliteit. Ook voor haar eerste roman, De beslissing, koos zij voor een politiek onderwerp. En wel voor Thomas Mann en diens in 1936 gepubliceerde brief waarin hij het Duitse Naziregime veroordeelde. Böhler beschrijft de twijfel die Mann verscheurde in de drie dagen tussen het op de redactie inleveren van de brief en het moment waarop hij de hoofdredacteur belt om hem definitief toestemming tot publicatie te geven. Drie dagen waarin je de auteur meemaakt bij zijn dagelijkse beslommeringen. Maar waarin je ook meeleeft met zijn pogingen grip te krijgen op de politieke situatie van dat moment en de houding die hij daar tegenover als bekend auteur en publiek persoon zou moeten innemen.
Wanneer Mann na lang sleutelen aan zijn brief eindelijk tevreden is met het resultaat en hij deze heeft afgeleverd op de burelen van de Neue Zürcher Zeitung heeft hij een goed gevoel over zijn daad: ‘Eindelijk! Na drie jaar aarzelen heeft hij gedaan wat gedaan moest worden. Hij hangt zijn wandelstok over zijn arm en loopt langzaam de brede trap af. Maandag zal de brief in de krant staan. Een openbare afwijzing van het regime, en ook van Duitsland. Erika zal trots op hem zijn, trots dat de tovenaar zich goed van zijn taak heeft gekweten. Hij heeft zijn geweten en zijn overtuiging laten spreken, de diepe overtuiging – zo staat het in de brief – dat uit het tegenwoordige Duitse regime niets goeds kan voortkomen, voor Duitsland niet en ook niet voor de wereld.’
Maar al snel komen ook de tegenargumenten bij hem op. Dat deze aanval op Hitler en zijn trawanten misschien wel moedig is en zeker juist, maar dat hij publiceren in Duitsland voortaan kan vergeten. Waarmee hij niet alleen zichzelf maar ook zijn Duitse uitgever in een politiek én financieel lastige situatie brengt. En dat hij ook wel kan fluiten naar de teruggave van de meubels en boeken die zich nog steeds in zijn geliefde villa in München bevinden. Want Mann woonde sinds de machtsovername door de Nazi’s in 1933 in Zwitserland, aan het meer van Zürich.
Böhler heeft zich voor haar boek onder andere gebaseerd op de dagboeken van Thomas Mann. Daaruit komen zinsneden als de volgende wanneer Mann, luisterend naar een toespraak van Hitler die op de radio wordt uitgezonden, tegen zijn vrouw Katia zegt dat het ‘gedrocht uit Berlijn […] klinkt als een dol geworden kettinghond.’ Dat ‘die stem de onpeilbare wrok [verraadt] van de man, de etterende wraakzucht van een kerel die steeds is afgewezen, de eeuwige mislukkeling.’ Iemand die zich zo negatief uitlaat over Hitler, al is het tot dan toe slechts in huiselijke kring, moet uiteindelijk wel tot het inzicht komen dat hij als publiek figuur dat ook in het openbaar moet doen. Wat dan uiteindelijk ook gebeurt. Zijn dochter Erika en zijn zoon Klaus drongen er al tijden bij hem op aan.
Mann verbrandde met zijn brief al zijn schepen achter zich, er was geen weg terug meer. In de jaren erna werd hij een steeds actiever en scherper antifascist. Bij het begin van de oorlog vestigde hij zich in de Verenigde Staten. Voor iemand als hij, die verknocht was aan de klassieke Europese cultuur, was dat een grote stap. Bovendien was zijn Engels vrij slecht. Toch nam hij in 1944 het Amerikaanse staatsburgerschap aan. Pas in 1952 keerde hij terug naar Europa, weer naar het meer van Zürich.
Maar in De beslissing ligt dat allemaal nog in de toekomst, Böhler concentreert zich op de drie dagen na inlevering van de brief. Je leert Mann kennen als een neuroot die niet tegen een slordig bureau kan. Als iemand die al het grootste deel van zijn leven een dagboek bijhoudt waarin hij al zijn geheimen noteert, maar die tegelijk niet precies begrijpt waarom hij dit doet. Als iemand die maar niet kan wennen aan zijn mooie huurhuis in Küsnacht omdat het zoveel minder comfortabel is dan zijn nog veel mooiere en grotere villa in München. Maar ook als iemand die vervolgens vanuit dat klagerige gevoel gaat nadenken over de vraag wat ’thuis’ nu is voor een vluchteling als hijzelf. Hij voelde zich thuis in Venetië, aan het strand met de mooie jongens met blonde haren. En gek genoeg had hij zich ook enkele jaren eerder thuis gevoeld tijdens een reis door het voor hem volstrekt nieuwe Amerika. Maar hoe verhoudt dat zich dan tot zijn overtuiging dat zijn ‘enige echte thuis’ Duitsland is?
Böhler schreef met De beslissing een prachtige roman. De opzet is klein, maar het onderwerp is groot, universeel. En ook nog steeds, op andere plekken en in andere omstandigheden, actueel. Een aanrader!
