Verbluffend verslag van onze oorsprong

Atlas van de Homo Sapiens – Telmo Pievani en Valéry Zeitoun – Vertaling en bezorging: Joris Capenberghs – Noordboek – 215 blz.

Het woord Atlas staat volkomen terecht in de titel van deze prachtige uitgave in koffietafelformaat. Direct vallen de mooie en talrijke kaarten op die de locaties, die op de evolutie van de mensachtigen betrekking hebben, goed weergeven. Daarbij is gekozen voor het weglaten van overbodige details, zodat de essentie des te meer opvalt. Het kaartmateriaal is zo belangrijk dat we kunnen zeggen dat de tekst eigenlijk een verklaring vormt bij datgene dat de lezer op de kaart kan zien: locaties en migratieroutes van de mensachtigen. Een moderne atlas bevat niet alleen kaarten, maar ook afbeeldingen. Dat is in dit werk ook het geval. Die afbeeldingen kunnen in een aantal categorieën verdeeld worden: foto’s van landschappen, van archeologische opgravingen, van schedels, botten en geraamten, van werktuigen, van vroege kunstuitingen en nog veel meer. Maar bovenal moeten worden genoemd de reconstructies van de beschreven mensensoorten, zoals de Homo ergaster en Australopithecus afarensis, naast elkaar afgebeeld maar uit verschillende tijden. Ze zijn veelal ontworpen voor musea door Elisabeth Daynès, zoals ook de prachtige afbeelding met uitgestorven menssoorten.

Het boek begint met een voorwoord van em. professor Yves Coppens, die o.a. een tijdsindruk geeft: “… ruim 14 miljard jaar in de tijd teruggaan. Tot we dan in de laatste drie miljoen jaar – schoorvoetend – de voorouder van de huidige mens zien verschijnen.” Een bijna niet voor te stellen tijdsduur, die telkens in het boek zal terugkomen. Van groot gelang is dat de lezer beseft dat de biodiversiteit van de mens en die van de wereld op elkaar aansluiten. In het “woord vooraf” geeft Stefano Guiliani, voorzitter van de Libreria Geografica, het doel van dit werk duidelijk weer: “Dit boek beoogt zoveel mogelijk wetenschappelijke inzichten over de menselijke evolutie op een eigentijdse manier toegankelijk te maken voor een breed publiek.” Daarin slaagt dit boek grotendeels, al moet worden gezegd dat het niveau van de teksten behoorlijk hoog is voor de gemiddelde lezer.

De inhoud van de atlas is verdeeld in vijf chronologische hoofdstukken. Binnen die hoofdstukken worden de deelonderwerpen gedetailleerd weergegeven, zodat een zoektocht vergemakkelijkt wordt. Klein missertje is de vermelding van de proloog op bladzijde 8, terwijl die op bladzijde 10 verschijnt. Na de hoofdstukken treft de lezer een epiloog, een nawoord en bijlagen aan. De bibliografie heet hier “leestafel”, wat ongetwijfeld te danken is aan de Vlaamse afkomst van de vertaler. Dit komt doorheen het boek vaker voor!

In de teksten staat een caleidoscoop met mensachtigen, te beginnen met de eerste soorten in de Grote Slenk (Oost-Afrika) en Zuid-Afrika (o.a. de Australopithecus). Vervolgens krijgt de lezer inzicht in de diverse soorten, de locaties waar zij ontstonden de migratieroutes die ze aflegden. Daarbij stelt de auteur dat allerlei natuurlijke gebeurtenissen een rol hebben gespeelt, zoals vulkaanuitbarstingen. – Het kaartje op blz. 98 is wat onzorgvuldig: de locatie is Sumatra, maar het woord “Tobo” staat ongeveer op de plaats van Myanmar.) – Al snel wordt duidelijk de afstamming van de moderne mens (Homo sapiens) niet lineair is verlopen zoals vroeger werd aangenomen. De auteur heeft daarvoor in de plaats een stamboom ontworpen die sterk op een struikgewas lijkt (pg. 30-31). Wij, de moderne mens, zijn daarin de top van het geslacht Homo. De overige soorten zijn allemaal uitgestorven. Alhoewel de soorten afzonderlijk staan beschreven, constateert Pievani dat er onderlinge verbindingen waren. Zo is wetenschappelijk bewezen dat de moderne mens DNA van de Neanderthaler kan bezitten.

In het hoofdstuk over Europa treffen we de mensensoorten Homo antecessor (verwant aan de Homo ergaster), Homo heidelbergensis (voorouder van de Neanderthaler) en Homo sapiens (vanaf ca. 280.000 jaar geleden) aan. De reden voor het uitsterven van de eerste twee (en andere mensensoorten) is niet exact te geven, hoewel de auteur wat de Neanderthaler betreft wel een poging doet. Een doel voor de toekomstige wetenschappers!

De Neanderthaler blijft intrigeren, zowel bij het publiek als in de wetenschap. De auteur wijdt dan ook een speciaal lemma aan zijn spraakvermogen. Volgens de laatste inzichten zou er geen verschil bestaan tussen het gen FOXP2 dat bij de moderne mens en de Neanderthaler identiek is. “Niets wijst dus op een verschil in spraakvermogen tussen ons en onze ‘verre neven’”, aldus Pievani. Hij constateert even verderop dat de Neanderthaler “noch onze voorouder noch een variant is van de Homo sapiens. Toch is het genoom van beide soorten voor 99,84%, te danken aan succesvolle paring. Een andere mogelijkheid betreft de “hybridisering … veroorzaakt door een genetische substructuur die al aanwezig is in de gemeenschappelijke voorouderpopulatie” (Homo antecessor).

Geen geschiedenis die meer fascineert dan die van jezelf. Dat mag niet alleen gelden voor je persoonlijke leven en dat van je naasten, maar zeker over de menselijke soort van wie de geschiedenis nu al meer dan een miljard jaar plaats vindt. Zoveel tijd is niet in een keer te behappen, dus ook dit boek niet. Blader erin (liefst chronologisch) bekijk de afbeeldingen, kaarten en tabellen en laat het op je inwerken. Daarna is er dan de toekomst. Ook daar staat Pievani even bij stil in een prangende waarschuwing: “Globalisering en verschraling bedreigen nu ook de culturele diversiteit van de mensheid”.

Kees de Kievid